5. มนฺทารวปุปฺผปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา

เทวปุตฺโต อหํ สนฺโตติอาทิกํ อายสฺมโต มนฺทารวปุปฺผปูชกตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ เถโร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล ภุมฺมฏฺฐกเทวปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺโต สิขิํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ทิพฺพมนฺทารวปุปฺเผหิ ปูเชสิฯ

[25] โส เตน ปุญฺเญนาติอาทิกํ สพฺพํ อนนฺตรตฺเถรสฺส อปทานวณฺณนาย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติฯ

มนฺทารวปุปฺผปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

6. กทมฺพปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา

หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิกํ อายสฺมโต กทมฺพปุปฺผิยตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธสุญฺเญ โลเก เอกสฺมิํ กุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ฆราวาสํ วสนฺโต ตตฺถ อาทีนวํ ทิสฺวา ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตสมีเป กุกฺกุเฏ นาม ปพฺพเต อสฺสมํ กตฺวา วิหาสิฯ โส ตตฺถ สตฺต ปจฺเจกพุทฺเธ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ปุปฺผิตํ กทมฺพปุปฺผํ โอจินิตฺวา เต ปจฺเจกพุทฺเธ ปูเชสิฯ เตปิ ‘‘อิจฺฉิตํ ปตฺถิต’’นฺติอาทินา อนุโมทนํ อกํสุฯ

[30] โส เตน ปุญฺเญน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา หุตฺวา ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิมาหฯ ตํ วุตฺตตฺถเมวฯ กุกฺกุโฏ นาม ปพฺพโตติ ตสฺส อุโภสุ ปสฺเสสุ กุกฺกุฏจูฬากาเรน ปพฺพตกูฏานํ วิชฺชมานตฺตา กุกฺกุโฏติ สงฺขํ คโตฯ ปกาเรน ติโร หุตฺวา ปติฏฺฐหตีติ ปพฺพโตฯ ตมฺหิ ปพฺพตปาทมฺหีติ ตสฺมิํ ปพฺพตสมีเปฯ สตฺต พุทฺธา วสนฺตีติ สตฺต ปจฺเจกพุทฺธา ตสฺมิํ กุกฺกุฏปพฺพตปาเท ปณฺณสาลายํ วสนฺตีติ อตฺโถฯ

[31] ทีปราชํว อุคฺคตนฺติ ทีปานํ ราชา ทีปราชา, สพฺเพสํ ทีปานํ ชลมานานํ ตารกานํ ราชา จนฺโทติ อตฺโถฯ อถ วา สพฺเพสุ ชมฺพุทีปปุพฺพวิเทหอปรโคยานอุตฺตรกุรุสงฺขาเตสุ จตูสุ ทีเปสุ ทฺวิสหสฺสปริตฺตทีเปสุ จ ราชา อาโลกผรณโต จนฺโท ทีปราชาติ วุจฺจติ, ตํ นเภ อุคฺคตํ จนฺทํ อิว ปุปฺผิตํ ผุลฺลิตํ กทมฺพรุกฺขํ ทิสฺวา ตโต ปุปฺผํ โอจินิตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ ปคฺคยฺห ปกาเรน คเหตฺวา สตฺต ปจฺเจกพุทฺเธ สโมกิริํ สุฏฺฐุ โอกิริํ, อาทเรน ปูเชสินฺติ อตฺโถฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

กทมฺพปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

7. ติณสูลกตฺเถรอปทานวณฺณนา

หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิกํ อายสฺมโต ติณสูลกตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ เถโร ปุริมชินวเรสุ กตปุญฺญสมฺภาโร อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเว กุสลานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต ฆราวาสํ สณฺฐเปตฺวา ตตฺถ โทสํ ทิสฺวา ตํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา วสนฺโต หิมวนฺตสมีเป ภูตคเณ นาม ปพฺพเต วสนฺตํ เอกตํ วิเวกมนุพฺรูหนฺตํ สิขิํ สมฺพุทฺธํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ติณสูลปุปฺผํ คเหตฺวา ปาทมูเล ปูเชสิฯ พุทฺโธปิ ตสฺส อนุโมทนํ อกาสิฯ

[35] โส เตน ปุญฺเญน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมิํ กุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สาสเน ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา อุปนิสฺสยสมฺปนฺนตฺตา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิตฺวา ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสปฺปตฺโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิมาหฯ ภูตคโณ นาม ปพฺพโตติ ภูตคณานํ เทวยกฺขสมูหานํ อาวาสภูตตฺตา ภวนสทิสตฺตา อวิรูฬฺหภาเวน ปวตฺตตฺตา จ ภูตคโณ นาม ปพฺพโต, ตสฺมิํ เอโก อทุติโย ชิโน ชิตมาโร พุทฺโธ วสเต ทิพฺพพฺรหฺมอริยอิริยาปถวิหาเรหิ วิหรตีติ อตฺโถฯ

[36] เอกูนสตสหสฺสํ , กปฺปํ น วินิปาติโกติ เตน ติณสูลปุปฺผปูชากรณผเลน นิรนฺตรํ เอกูนสตสหสฺสกปฺปานํ อวินิปาตโก จตุราปายวินิมุตฺโต สคฺคสมฺปตฺติภวเมว อุปปนฺโนติ อตฺโถฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ

ติณสูลกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

8. นาคปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา

สุวจฺโฉ นาม นาเมนาติอาทิกํ อายสฺมโต นาคปุปฺผิยตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ เถโร ปุริมชินนิสเภสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต เวทตฺตยาทีสุ สกสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ ปตฺวา ตตฺถ สารํ อทิสฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานสมาปตฺติสุเขน วีตินาเมสิฯ ตสฺมิํ สมเย ปทุมุตฺตโร ภควา ตสฺสานุกมฺปาย ตตฺถ อคมาสิฯ โส ตาปโส ตํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ลกฺขณสตฺเถสุ เฉกตฺตา ภควโต ลกฺขณรูปสมฺปตฺติยา ปสนฺโน วนฺทิตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคยฺห อฏฺฐาสิฯ อากาสโต อโนติณฺณตฺตา ปูชาสกฺกาเร อกเตเยว อากาเสเนว ปกฺกามิฯ อถ โส ตาปโส สสิสฺโส นาคปุปฺผํ โอจินิตฺวา เตน ปุปฺเผน ภควโต คตทิสาภาคมคฺคํ ปูเชสิฯ

[39] โส เตน ปุญฺเญน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวนฺโต สพฺพตฺถ ปูชิโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สทฺธาสมฺปนฺโน ปพฺพชิตฺวา วตฺตปฏิปตฺติยา สาสนํ โสภยมาโน นจิรสฺเสว อรหา หุตฺวา ‘‘เกน นุ โข กุสลกมฺเมน มยา อยํ โลกุตฺตรสมฺปตฺติ ลทฺธา’’ติ อตีตกมฺมํ สรนฺโต ปุพฺพกมฺมํ ปจฺจกฺขโต ญตฺวา สญฺชาตโสมนสฺโส ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สุวจฺโฉ นาม นาเมนาติอาทิมาหฯ ตตฺถ วจฺฉโคตฺเต ชาตตฺตา วจฺโฉ, สุนฺทโร จ โส วจฺโฉ เจติ สุวจฺโฉฯ นาเมน สุวจฺโฉ นาม พฺราหฺมโณ มนฺตปารคู เวทตฺตยาทิสกลมนฺตสตฺเถ โกฏิปฺปตฺโตติ อตฺโถฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

นาคปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

9. ปุนฺนาคปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา

กานนํ วนโมคยฺหาติอาทิกํ อายสฺมโต ปุนฺนาคปุปฺผิยตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ผุสฺสสฺส ภควโต กาเล เนสาทกุเล นิพฺพตฺโต มหาวนํ ปวิฏฺโฐ ตตฺถ สุปุปฺผิตปุนฺนาคปุปฺผํ ทิสฺวา เหตุสมฺปนฺนตฺตา พุทฺธารมฺมณปีติวเสน ภควนฺตํ สริตฺวา ตํ ปุปฺผํ สห กณฺณิกาหิ โอจินิตฺวา วาลุกาหิ เจติยํ กตฺวา ปูเชสิฯ

[46] โส เตน ปุญฺเญน ทฺเวนวุติกปฺเป นิรนฺตรํ เทวมนุสฺสสมฺปตฺติโยเยว อนุภวิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ วิภวสมฺปนฺเน กุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ปุพฺพวาสนาพเลน สาสเน ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา วายมนฺโต นจิรสฺเสว อรหา หุตฺวา ปุพฺเพ กตกุสลํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต กานนํ วนโมคยฺหาติอาทิมาหฯ ตํ สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตตฺตา อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

ปุนฺนาคปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

10. กุมุททายกตฺเถรอปทานวณฺณนา

หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิกํ อายสฺมโต กุมุททายกตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ เถโร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อเนเกสุ ภเวสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หิมวนฺตสฺส อาสนฺเน มหนฺเต ชาตสฺสเร กุกุตฺโถ นาม ปกฺขี หุตฺวา นิพฺพตฺโต เกนจิ อกุสเลน ปกฺขี สมาโนปิ ปุพฺเพ กตสมฺภาเรน พุทฺธิสมฺปนฺโน ปุญฺญาปุญฺเญสุ เฉโก สีลวา ปาณโคจรโต ปฏิวิรโต อโหสิฯ ตสฺมิํ สมเย ปทุมุตฺตโร ภควา อากาเสนาคนฺตฺวา ตสฺส สมีเป จงฺกมติฯ อถ โส สกุโณ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต กุมุทปุปฺผํ ฑํสิตฺวา ภควโต ปาทมูเล ปูเชสิฯ ภควา ตสฺส โสมนสฺสุปฺปาทนตฺถํ ปฏิคฺคเหตฺวา อนุโมทนมกาสิฯ

[51] โส เตน ปุญฺเญน เทวมนุสฺเสสุ อุภยสมฺปตฺติสุขํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ อญฺญตรสฺมิํ กุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย มหทฺธโน มหาโภโค รตนตฺตเย ปสนฺโน สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ ปจฺจกฺขโต ญตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิมาหฯ ปทุมุปฺปลสญฺฉนฺโนติ เอตฺถ สตปตฺเตหิ สมฺปุณฺโณ เสตปทุโม จ ตีณิ นีลรตฺตเสตุปฺปลานิ จ ปทุมุปฺปลานิ เตหิ สญฺฉนฺโน คหนีภูโต สมฺปุณฺโณ มหาชาตสฺสโร อหูติ สมฺพนฺโธฯ ปุณฺฑรีกสโมตฺถโฏติ ปุณฺฑรีเกหิ รตฺตปทุเมหิ โอตฺถโฏ สมฺปุณฺโณติ อตฺโถฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ

กุมุททายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

โสฬสมวคฺควณฺณนา สมตฺตาฯ

17. สุปาริจริยวคฺโค

1. สุปาริจริยตฺเถรอปทานวณฺณนา

ปทุโม นาม นาเมนาติอาทิกํ อายสฺมโต สุปาริจริยตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมมุนิปุงฺคเวสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล ยกฺขโยนิยํ นิพฺพตฺโต หิมวติ ยกฺขสมาคมํ คโต ภควโต เทวยกฺขคนฺธพฺพนาคานํ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส อุโภ หตฺเถ อาภุชิตฺวา อปฺโผเฏสิ นมสฺสิ จฯ โส เตน ปุญฺเญน ตโต จุโต อุปริ เทวโลเก อุปฺปนฺโน ตตฺถ ทิพฺพสุขํ อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จ จกฺกวติอาทิสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ คหปติกุเล นิพฺพตฺโต อฑฺโฒ มหทฺธโน มหาโภโค รตนตฺตเย ปสนฺโน สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สทฺธาชาโต ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ

[1] โส เอกทิวสํ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุโม นาม นาเมนาติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ปทุโมติ ยสฺส ปาทนิกฺเขปสมเย ปถวิํ ภินฺทิตฺวา ปทุมํ อุคฺคนฺตฺวา ปาทตลํ สมฺปฏิจฺฉติ, เตน สญฺญาเณน โส ภควา ปทุโมติ สงฺขํ คโต, อิธ ปทุมุตฺตโร ภควา อธิปฺเปโตฯ โส ภควา ปวนา วสนวิหารา อภินิกฺขมฺม วนมชฺฌํ ปวิสิตฺวา ธมฺมํ เทเสตีติ สมฺพนฺโธฯ

ยกฺขานํ สมโยติ เทวานํ สมาคโม อาสิ อโหสีติ อตฺโถฯ อชฺฌาเปกฺขิํสุ ตาวเทติ ตสฺมิํ เทสนากาเล อธิอเปกฺขิํสุ, วิเสเสน ปสฺสนสีลา อเหสุนฺติ อตฺโถฯ เสสํ ปากฏเมวาติฯ

สุปาริจริยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

2. กณเวรปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา

สิทฺธตฺโถ นาม ภควาติอาทิกํ อายสฺมโต กณเวรปุปฺผิยตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล สุทฺทกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย รญฺโญ อนฺเตปุรปาลโก อโหสิฯ ตสฺมิํ สมเย สิทฺธตฺโถ ภควา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ราชวีถิํ ปฏิปชฺชิฯ อถ โส อนฺเตปุรปาลโก จรมานํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส หุตฺวา กณเวรปุปฺเผน ภควนฺตํ ปูเชตฺวา นมสฺสมาโน อฏฺฐาสิฯ โส เตน ปุญฺเญน สุคติสมฺปตฺติโยเยว อนุภวิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมิํ กุเล นิพฺพตฺติตฺวา วุทฺธิปฺปตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิฯ

[7] โส ปตฺตอคฺคผโล ปุพฺเพ กตกุสลํ สริตฺวา สญฺชาตโสมนสฺโส ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สิทฺธตฺโถ นาม ภควาติอาทิมาหฯ ตํ สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตตฺตา อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

กณเวรปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

3. ขชฺชกทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา

ติสฺสสฺส โข ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต ขชฺชกทายกตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ติสฺสสฺส ภควโต กาเล สุทฺทกุเล นิพฺพตฺโต ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อมฺพชมฺพุอาทิมเนกํ มธุรผลาผลํ นาฬิเกรํ ปูวขชฺชกญฺจ อทาสิฯ ภควา ตสฺส ปสาทวฑฺฒนตฺถาย ปสฺสนฺตสฺเสว ปริภุญฺชิฯ โส เตน ปุญฺเญน สุคติสมฺปตฺติโยเยว อนุภวิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิญฺญุตํ ปตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สญฺชาตสทฺโธ ปสาทพหุมาโน ปพฺพชิตฺวา วตฺตปฏิปตฺติยา สาสนํ โสเภนฺโต สีลาลงฺการปฏิมณฺฑิโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ

[13] โส ปุพฺพกมฺมํ สรนฺโต ‘‘ปุพฺเพ มยา สุเขตฺเต กุสลํ กตํ สุนฺทร’’นฺติ โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ติสฺสสฺส โข ภควโตติอาทิมาหฯ ตตฺถ ติสฺโสปิ ภวสมฺปตฺติโย ททมาโน ชาโตติ มาตาปิตูหิ กตนามวเสน ติสฺโสฯ อถ วา ตีหิ สรณคมเนหิ อสฺสาเสนฺโต โอวทนฺโต เหตุสมฺปนฺนปุคฺคเล สคฺคโมกฺขทฺวเย ปติฏฺฐาเปนฺโต พุทฺโธ ชาโตติ ติสฺโสฯ สมาปตฺติคุณาทีหิ ภเคหิ ยุตฺโตติ ภควา, ตสฺส ติสฺสสฺส ภควโต ปุพฺเพ อหํ ผลํ อทาสินฺติ สมฺพนฺโธฯ นาฬิเกรญฺจ ปาทาสินฺติ นาฬิกากาเรน ปวตฺตํ ผลํ นาฬิเกรํ, ตญฺจ ผลํ อทาสินฺติ อตฺโถฯ ขชฺชกํ อภิสมฺมตนฺติ ขาทิตพฺพํ ขชฺชกํ อภิ วิเสเสน มธุสกฺกราทีหิ สมฺมิสฺสํ กตฺวา นิปฺผาทิตํ สุนฺทรํ มธุรนฺติ สมฺมตํ ญาตํ อภิสมฺมตํ ขชฺชกญฺจ อทาสินฺติ อตฺโถฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ

ขชฺชกทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

4. เทสปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา

อตฺถทสฺสี ตุ ภควาติอาทิกํ อายสฺมโต เทสปูชกตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ เถโร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สทฺโธ ปสนฺโน พุทฺธมามโก ธมฺมมามโก สงฺฆมามโก อโหสิฯ ตทา อตฺถทสฺสี ภควา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต จนฺโท วิย สูริโย วิย จ อากาเสน คจฺฉติฯ โส อุปาสโก ภควโต คตทิสาภาคํ คนฺธมาลาทีหิ ปูเชนฺโต อญฺชลิํ ปคฺคยฺห นมสฺสมาโน อฏฺฐาสิฯ

[18] โส เตน ปุญฺเญน เทวโลเก นิพฺพตฺโต สคฺคสมฺปตฺติํ อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จ มนุสฺสสมฺปตฺติํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมิํ กุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต อุปโภคปริโภคสมฺปนฺโน สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส ฆราวาเส อนลฺลีโน ปพฺพชิตฺวา วตฺตสมฺปนฺโน นจิรสฺเสว อรหา หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อตฺถทสฺสี ตุ ภควาติอาทิมาหฯ ตํ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถเมวฯ อนิลญฺชเสติ ‘‘มคฺโค ปนฺโถ ปโถ ปชฺโช, อญฺชสํ วฏุมายน’’นฺติ (จูฬนิ. ปารายนตฺถุติคาถานิทฺเทส 101) ปริยายสฺส วุตฺตตฺตา อนิลสฺส วาตสฺส อญฺชสํ คมนมคฺโคติ อนิลญฺชสํ, ตสฺมิํ อนิลญฺชเส, อากาเสติ อตฺโถฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

เทสปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

5. กณิการฉตฺติยตฺเถรอปทานวณฺณนา

เวสฺสภู นาม สมฺพุทฺโธติอาทิกํ อายสฺมโต กณิการฉตฺติยตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ เถโร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต เวสฺสภุสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิญฺญุตํ ปตฺโต สทฺธาสมฺปนฺโน อโหสิฯ ตสฺมิํ สมเย เวสฺสภู ภควา วิเวกกาโม มหาวนํ ปวิสิตฺวา นิสีทิฯ อถ โสปิ อุปาสโก เกนจิเทว กรณีเยน ตตฺถ คนฺตฺวา ภควนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ วิย ชลมานํ นิสินฺนํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส กณิการปุปฺผํ โอจินิตฺวา ฉตฺตํ กตฺวา ภควโต นิสินฺนฏฺฐาเน วิตานํ กตฺวา ปูเชสิ, ตํ ภควโต อานุภาเวน สตฺตาหํ อมิลาตํ หุตฺวา ตเถว อฏฺฐาสิฯ ภควาปิ ผลสมาปตฺติํ นิโรธสมาปตฺติญฺจ สมาปชฺชิตฺวา วิหาสิ , โส ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา โสมนสฺสชาโต ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคยฺห อฏฺฐาสิฯ ภควา สมาปตฺติโต วุฏฺฐหิตฺวา วิหารเมว อคมาสิฯ

[23] โส เตน ปุญฺเญน เทวมนุสฺเสสุ สมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สทฺธาสมฺปนฺโน สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ฆราวาเส อนลฺลีโน ปพฺพชิตฺวา วตฺตปฏิปตฺติยา ชินสาสนํ โสเภนฺโต นจิรสฺเสว อรหา หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต เวสฺสภู นาม สมฺพุทฺโธติอาทิมาหฯ ตตฺถ เวสฺสภูติ เวสฺเส เวสฺสชเน ภุนาติ อภิภวตีติ เวสฺสภูฯ อถ วา เวสฺเส ปญฺจวิธมาเร อภิภุนาติ อชฺโฌตฺถรตีติ เวสฺสภูฯ สามํเยว พุชฺฌิตา สจฺจานีติ สมฺพุทฺโธ, นาเมน เวสฺสภู นาม สมฺพุทฺโธติ อตฺโถฯ ทิวาวิหาราย มุนีติ ทิพฺพติ ปกาเสติ ตํ ตํ วตฺถุํ ปากฏํ กโรตีติ ทิวาฯ สูริยุคฺคมนโต ปฏฺฐาย ยาว อตฺถงฺคโม, ตาว ปริจฺฉินฺนกาโล, วิหรณํ จตูหิ อิริยาปเถหิ ปวตฺตนํ วิหาโร, ทิวาย วิหาโร ทิวาวิหาโร, ตสฺส ทิวาวิหาราย โลกเชฏฺโฐ นราสโภ พุทฺธมุนิ มหาวนํ โอคาหิตฺวา ปวิสิตฺวาติ อตฺโถฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

กณิการฉตฺติยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

6. สปฺปิทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา

ผุสฺโส นามาถ ภควาติอาทิกํ อายสฺมโต สปฺปิทายกตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อเนเกสุ ภเวสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ผุสฺสสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต อโหสิฯ ตทา ภควา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต วีถิยํ จรมาโน ตสฺส อุปาสกสฺส เคหทฺวารํ สมฺปาปุณิฯ อถ โส อุปาสโก ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส วนฺทิตฺวา ปตฺตปูรํ สปฺปิเตลํ อทาสิ, ภควา อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิฯ โส เตเนว โสมนสฺเสน ยาวตายุกํ ฐตฺวา ตโต จุโต เตน ปุญฺเญน เทวโลเก อุปฺปนฺโน ตตฺถ ทิพฺพสุขํ อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จ นิพฺพตฺโต อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเว สปฺปิเตลมธุผาณิตาทิมธุราหารสมงฺคี สุขํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ เอกสฺมิํ กุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สทฺโธ พุทฺธิสมฺปนฺโน สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส ปพฺพชิตฺวา วตฺตสมฺปนฺโน นจิรสฺเสว อรหา อโหสิฯ

[28] โส อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา ชาตโสมนสฺโส ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ผุสฺโส นามาถ ภควาติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ผุสฺโสติ ผุสฺสนกฺขตฺตโยเคน ชาตตฺตา มาตาปิตูหิ กตนามเธยฺเยน ผุสฺโสฯ อถ วา นิพฺพานํ ผุสิ ปสฺสิ สจฺฉิ อกาสีติ ผุสฺโสฯ อถ วา สมติํสปารมิตาสตฺตติํสโพธิปกฺขิยธมฺเม สกเล จ เตปิฏเก ปริยตฺติธมฺเม ผุสิ ปสฺสิ อญฺญาสีติ ผุสฺโสฯ ภคฺควา ภคฺยวา ยุตฺโตติอาทิปุญฺญโกฏฺฐาสสมงฺคิตาย ภควาฯ อาหุตีนํ ปฏิคฺคโหติ อาหุติโน วุจฺจนฺติ ปูชาสกฺการา, เตสํ อาหุตีนํ ปฏิคฺคเหตุํ อรหตีติ อาหุตีนํ ปฏิคฺคโหฯ มหาชนํ นิพฺพาเปนฺโต วีโร ผุสฺโส นาม ภควา วีถิยํ อถ ตทา คจฺฉเตติ สมฺพนฺโธฯ เสสํ ปากฏเมวาติฯ

สปฺปิทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

7. ยูถิกาปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา

จนฺทภาคานทีตีเรติอาทิกํ อายสฺมโต ยูถิกาปุปฺผิยตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ อายสฺมา ปุริมมุนินฺเทสุ กตาธิกาโร อเนเกสุ จ ชาติสเตสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ผุสฺสสฺเสว ภควโต กาเล สุทฺทกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต จนฺทภาคาย นทิยา ตีเร เกนจิเทว กรณีเยน อนุโสตํ จรมาโน ผุสฺสํ ภควนฺตํ นฺหายิตุกามํ อคฺคิกฺขนฺธํ วิย ชลมานํ ทิสฺวา โสมนสฺสชาโต ตตฺถ ชาตํ ยูถิกาปุปฺผํ โอจินิตฺวา ภควนฺตํ ปูเชสิฯ ภควา ตสฺส อนุโมทนมกาสิฯ

[33] โส ตตฺถ เตน ปุญฺญโกฏฺฐาเสน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต ภควโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส ปพฺพชิตฺวา วตฺตปฏิปตฺติยา สาสนํ โสเภนฺโต นจิรสฺเสว อรหา หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต จนฺทภาคานทีตีเรติอาทิมาหฯ ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

ยูถิกาปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

8. ทุสฺสทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา

ติวรายํ ปุเร รมฺเมติอาทิกํ อายสฺมโต ทุสฺสทายกตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปายสฺมา ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล ราชกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺตกาเล ยุวราชภาวํ ปตฺวา ปากโฏ เอกํ ชนปทํ ลภิตฺวา ตตฺราธิปติภูโต สกลชนปทวาสิโน ทานปิยวจนอตฺถจริยาสมานตฺถตาสงฺขาเตหิ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ สงฺคณฺหาติฯ ตสฺมิํ สมเย สิทฺธตฺโถ ภควา ตํ ชนปทํ สมฺปาปุณิฯ อถ โส ยุวราชา ปณฺณาการํ ลภิตฺวา ตตฺถ สุขุมวตฺเถน ภควนฺตํ ปูเชสิฯ ภควา ตํ วตฺถํ หตฺเถน ปรามสิตฺวา อากาสํ ปกฺขนฺทิฯ ตมฺปิ วตฺถํ ภควนฺตเมว อนุพนฺธิฯ อถ โส ยุวราชา ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา อตีว ปสนฺโน อญฺชลิํ ปคฺคยฺห อฏฺฐาสิฯ ภควโต สมฺปตฺตสมฺปตฺตฏฺฐาเน สพฺเพ ชนา ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตา อญฺชลิํ ปคฺคยฺห อฏฺฐํสุฯ ภควา วิหารเมว อคมาสิฯ ยุวราชา เตเนว กุสลกมฺเมน ตโต จุโต เทวโลเก อุปฺปนฺโน ตตฺถ ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จกฺกวตฺติอาทิสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมิํ กุเล นิพฺพตฺโต วิญฺญุตํ ปตฺโต ฆราวาสํ สณฺฐเปตฺวา รตนตฺตเย ปสนฺโน ภควโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วายมนฺโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิฯ

[38] โส เอกทิวสํ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ติวรายํ ปุเร รมฺเมติอาทิมาหฯ ตตฺถ ติวรนามเก นคเร รมณีเย อหํ ราชปุตฺโต หุตฺวา สิทฺธตฺถํ ภควนฺตํ วตฺเถน ปูเชสินฺติ อตฺโถฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ

ทุสฺสทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

9. สมาทปกตฺเถรอปทานวณฺณนา

นคเร พนฺธุมติยาติอาทิกํ อายสฺมโต สมาทปกตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ เถโร ปุริมพุทฺธานํ สนฺติเก กตกุสลสมฺภาโร อเนเกสุ ภเวสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ฆราวาสํ สณฺฐเปตฺวา ปุญฺญานิ กโรนฺโต วสมาโน สทฺโธ ปสนฺโน พหู อุปาสเก สนฺนิปาเตตฺวา คณเชฏฺฐโก หุตฺวา ‘‘มาฬกํ กริสฺสามา’’ติ เต สพฺเพ สมาทเปตฺวา เอกํ มาฬกํ สมํ กาเรตฺวา ปณฺฑรปุลินํ โอกิริตฺวา ภควโต นิยฺยาเทสิฯ โส เตน ปุญฺเญน เทวโลเก อุปฺปนฺโน ฉ กามาวจรสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จ จกฺกวตฺติอาทิสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิญฺญุตํ ปตฺโต ภควติ ปสนฺโน ธมฺมํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส สทฺธาชาโต ปพฺพชิตฺวา สีลสมฺปนฺโน วตฺตสมฺปนฺโน นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ

[44] โส อปรภาเค อตฺตโน กตกุสลํ สริตฺวา สญฺชาตโสมนสฺโส ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต นคเร พนฺธุมติยาติอาทิมาหฯ ตตฺถ พนฺธนฺติ ญาติโคตฺตาทิวเสน เอกสมฺพนฺธา โหนฺติ สกลนครวาสิโนติ พนฺธู, พนฺธู เอตสฺมิํ วิชฺชนฺตีติ พนฺธุมตี, ตสฺสา พนฺธุมติยา นาม นคเร มหาปูคคโณ อุปาสกสมูโห อโหสีติ อตฺโถฯ มาฬํ กสฺสาม สงฺฆสฺสาติ เอตฺถ มาติ คณฺหาติ สมฺปตฺตสมฺปตฺตชนานํ จิตฺตนฺติ มาฬํ, อถ วา สมฺปตฺตยติคณานํ จิตฺตสฺส วิเวกกรเณ อลนฺติ มาฬํ, มาฬเมว มาฬกํ, ภิกฺขุสงฺฆสฺส ผาสุวิหารตฺถาย มาฬกํ กริสฺสามาติ อตฺโถฯ เสสํ ปากฏเมวาติฯ

สมาทปกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

10. ปญฺจงฺคุลิยตฺเถรอปทานวณฺณนา

ติสฺโส นามาสิ ภควาติอาทิกํ อายสฺมโต ปญฺจงฺคุลิยตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาเร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ติสฺสสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมิํ กุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ฆราวาสํ สณฺฐเปตฺวา วิภวสมฺปนฺโน สทฺโธ ปสนฺโน วีถิโต วิหารํ ปฏิปนฺนํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ชาติสุมนาทิอเนกานิ สุคนฺธปุปฺผานิ จนฺทนาทีนิ จ วิเลปนานิ คาหาเปตฺวา วิหารํ คโต ปุปฺเผหิ ภควนฺตํ ปูเชตฺวา วิเลปเนหิ ภควโต สรีเร ปญฺจงฺคุลิกํ กตฺวา วนฺทิตฺวา ปกฺกามิฯ

[50] โส เตน ปุญฺเญน เทวมนุสฺเสสุ อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมิํ กุเล นิพฺพตฺติตฺวา วุทฺธิมนฺวาย สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหา หุตฺวา ปุพฺพกมฺมํ สรนฺโต ปจฺจกฺขโต ญตฺวา ‘‘อิมํ นาม กุสลกมฺมํ กตฺวา อีทิสํ โลกุตฺตรสมฺปตฺติํ ปตฺโตมฺหี’’ติ ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ติสฺโส นามาสิ ภควาติอาทิมาหฯ ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

ปญฺจงฺคุลิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

สตฺตรสมวคฺควณฺณนา สมตฺตาฯ

18. กุมุทวคฺโค

1. กุมุทมาลิยตฺเถรอปทานวณฺณนา

ปพฺพเต หิมวนฺตมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต กุมุทมาลิยตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ เถโร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล หิมวนฺตปพฺพตสมีเป ชาตสฺสรสฺส อาสนฺเน รกฺขโส หุตฺวา นิพฺพตฺโต อตฺถทสฺสิํ ภควนฺตํ ตตฺถ อุปคตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส กุมุทปุปฺผานิ โอจินิตฺวา ภควนฺตํ ปูเชสิฯ ภควา อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิฯ

[1] โส เตน ปุญฺเญน ตโต จวิตฺวา เทวโลกํ อุปปนฺโน ฉ กามาวจรสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จ จกฺกวตฺติอาทิสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต รตนตฺตเย ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา วายมนฺโต พฺรหฺมจริยปริโยสานํ อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปพฺพเต หิมวนฺตมฺหีติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตตฺถโช รกฺขโส อาสินฺติ ตสฺมิํ ชาตสฺสรสมีเป ชาโต นิพฺพตฺโต รกฺขโส ปรรุธิรมํสขาทโก นิทฺทโย โฆรรูโป ภยานกสภาโว มหาพโล มหาถาโม กกฺขโฬ ยกฺโข อาสิํ อโหสินฺติ อตฺโถฯ

กุมุทํ ปุปฺผเต ตตฺถาติ ตสฺมิํ มหาสเร สูริยรํสิยา อภาเว สติ สายนฺเห มกุฬิตํ กุญฺจิตากาเรน นิปฺปภํ อวณฺณํ โหตีติ ‘‘กุมุท’’นฺติ ลทฺธนามํ ปุปฺผํ ปุปฺผเต วิกสตีติ อตฺโถฯ จกฺกมตฺตานิ ชายเรติ ตานิ ปุปฺผานิ รถจกฺกปมาณานิ หุตฺวา ชายนฺตีติ อตฺโถฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ

กุมุทมาลิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

2. นิสฺเสณิทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา

โกณฺฑญฺญสฺส ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต นิสฺเสณิทายกตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร อเนกาสุ ชาตีสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต โกณฺฑญฺญสฺส ภควโต กาเล วฑฺฒกิกุเล นิพฺพตฺโต สทฺโธ ปสนฺโน ภควโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส ภควโต วสนปาสาทสฺสาโรหนตฺถาย สารกฏฺฐมยํ นิสฺเสณิํ กตฺวา อุสฺสาเปตฺวา ฐเปสิฯ ภควา ตสฺส ปสาทสํวฑฺฒนตฺถาย ปสฺสนฺตสฺเสว อุปริปาสาทํ อารุหิฯ โส อตีว ปสนฺโน เตเนว ปีติโสมนสฺเสน กาลํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺโต ตตฺถ ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ ชายมาโน นิสฺเสณิทานนิสฺสนฺเทน อุจฺจกุเล นิพฺพตฺโต มนุสฺสสุขํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมิํ กุเล นิพฺพตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สทฺธาชาโต ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิฯ

[9] โส อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต โกณฺฑญฺญสฺส ภควโตติอาทิมาหฯ ตตฺถ โกณฺฑญฺญสฺสาติ กุจฺฉิโต หุตฺวา เฑติ ปวตฺตตีติ โกณฺโฑ, ลามกสตฺโต, โกณฺฑโต อญฺโญติ โกณฺฑญฺโญ, อลามโก อุตฺตมปุริโสติ อตฺโถฯ อถ วา พฺราหฺมณโคตฺเตสุ โกณฺฑญฺญโคตฺเต อุปฺปนฺนตฺตา ‘‘โกณฺฑญฺโญ’’ติ โคตฺตวเสน ตสฺส นามํ, ตสฺส โกณฺฑญฺญสฺสฯ เสสํ ปากฏเมวาติฯ

นิสฺเสณิทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

3. รตฺติปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา

มิคลุทฺโท ปุเร อาสินฺติอาทิกํ อายสฺมโต รตฺติปุปฺผิยตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล เนสาทกุเล อุปฺปนฺโน มิควธาย อรญฺเญ วิจรมาโน ตสฺส การุญฺเญน อรญฺเญ จรมานํ วิปสฺสิํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ปุปฺผิตํ รตฺติกํ นาม ปุปฺผํ กุฏชปุปฺผญฺจ สห วณฺเฏน โอจินิตฺวา โสมนสฺสจิตฺเตน ปูเชสิฯ ภควา อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิฯ

[13] โส เตเนว ปุญฺเญน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิญฺญุตํ ปตฺโต รตนตฺตเย ปสนฺโน สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺโต อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา ‘‘เนสาทภูเตน มยา กตกุสลํ สุนฺทร’’นฺติ โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต มิคลุทฺโท ปุเร อาสินฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ มิคานํ ลุทฺโท สาหสิโก มารโกติ มิคลุทฺโท, มิเคสุ วา ลุทฺโท โลภีติ มิคลุทฺโท, เนสาโท อาสิํ ปุเรติ อตฺโถฯ

[14] รตฺติกํ ปุปฺผิตํ ทิสฺวาติ ปทุมปุปฺผาทีนิ อเนกานิ ปุปฺผานิ สูริยรํสิสมฺผสฺเสน ทิวา ปุปฺผนฺติ รตฺติยํ มกุฬิตานิ โหนฺติฯ ชาติสุมนมลฺลิกาทีนิ อเนกานิ ปุปฺผานิ ปน รตฺติยํ ปุปฺผนฺติ โน ทิวาฯ ตสฺมา รตฺติยํ ปุปฺผนโต รตฺติปุปฺผนามกานิ อเนกานิ สุคนฺธปุปฺผานิ จ กุฏชปุปฺผานิ จ คเหตฺวา ปูเชสินฺติ อตฺโถฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

รตฺติปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

4. อุทปานทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา

วิปสฺสิโน ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต อุทปานทายกตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ เถโร ปุริมมุนิวเรสุ กตาธิกาโร อเนเกสุ ภเวสุ กตปุญฺญสญฺจโย วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต ‘‘ปานียทานํ มยา ทาตพฺพํ, ตญฺจ นิรนฺตรํ กตฺวา ปวตฺเตตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา เอกํ กูปํ ขนาเปตฺวา อุทกสมฺปตฺตกาเล อิฏฺฐกาหิ จินาเปตฺวา ถิรํ กตฺวา ตตฺถ อุฏฺฐิเตน อุทเกน ปุณฺณํ ตํ อุทปานํ วิปสฺสิสฺส ภควโต นิยฺยาเทสิฯ ภควา ปานียทานานิสํสทีปกํ อนุโมทนํ อกาสิ ฯ โส เตน ปุญฺเญน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน โปกฺขรณีอุทปานปานียาทิสมฺปนฺโน สุขมนุภวิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมิํ กุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สทฺโธ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิฯ

[18] โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต วิปสฺสิโน ภควโตติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุทปาโน กโต มยาติ อุทกํ ปิวนฺติ เอตฺถาติ อุทปาโน, กูปโปกฺขรณีตฬากานเมตํ อธิวจนํฯ โส อุทปาโน กูโป วิปสฺสิสฺส ภควโต อตฺถาย กโต ขนิโตติ อตฺโถฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

อุทปานทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

5. สีหาสนทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา

นิพฺพุเต โลกนาถมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต สีหาสนทายกตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว นิพฺพานาธิคมตฺถาย กตปุญฺญูปจโย ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล คหปติกุเล นิพฺพตฺโต วิญฺญุตํ ปตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา รตนตฺตเย ปสนฺโน ตสฺมิํ ภควติ ปรินิพฺพุเต สตฺตหิ รตเนหิ ขจิตํ สีหาสนํ การาเปตฺวา โพธิรุกฺขํ ปูเชสิ, พหูหิ มาลาคนฺธธูเปหิ จ ปูเชสิฯ

[21] โส เตน ปุญฺเญน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา สพฺพตฺถ ปูชิโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต ฆราวาสํ วสนฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส ญาติวคฺคํ ปหาย ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา หุตฺวา ปุพฺพูปจิตกุสลสมฺภารํ สริตฺวา สญฺชาตโสมนสฺโส ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต นิพฺพุเต โลกนาถมฺหีติอาทิมาหฯ ตตฺถ สีหาสนมทาสหนฺติ สีหรูปหิรญฺญสุวณฺณรตเนหิ ขจิตํ อาสนํ สีหาสนํ, สีหสฺส วา อภีตสฺส ภควโต นิสินฺนารหํ, สีหํ วา เสฏฺฐํ อุตฺตมํ อาสนนฺติ สีหาสนํ, ตํ อหํ อทาสิํ, โพธิรุกฺขํ ปูเชสินฺติ อตฺโถฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ

สีหาสนทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

6. มคฺคทตฺติกตฺเถรอปทานวณฺณนา

อโนมทสฺสี ภควาติอาทิกํ อายสฺมโต มคฺคทตฺติกตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปายสฺมา ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต อโนมทสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ฆราวาสํ สณฺฐเปตฺวา วสนฺโต อโนมทสฺสิํ ภควนฺตํ อากาเส จงฺกมนฺตํ ปาทุทฺธาเร ปาทุทฺธารจงฺกมนฏฺฐาเน ปุปฺผานํ วิกิรณํ อจฺฉริยญฺจ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ปุปฺผานิ อากาเส อุกฺขิปิ, ตานิ วิตานํ หุตฺวา อฏฺฐํสุฯ

[26] โส เตน ปุญฺเญน สุคตีสุเยว สํสรนฺโต สพฺพตฺถ ปูชิโต สุขํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมิํ กุเล นิพฺพตฺโต กเมน โยพฺพญฺญํ ปาปุณิตฺวา สทฺธาชาโต ปพฺพชิตฺวา วตฺตสมฺปนฺโน นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺโต จงฺกมนสฺส ปูชิตตฺตา มคฺคทตฺติกตฺเถโรติ ปากโฏฯ โส ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อโนมทสฺสี ภควาติอาทิมาหฯ ทิฏฺฐธมฺมสุขตฺถายาติ อิมสฺมิํ อตฺตภาเว จงฺกมเนน สรีรสลฺลหุกาทิสุขํ ปฏิจฺจาติ อตฺโถฯ อพฺโภกาสมฺหิ จงฺกมีติ อพฺโภกาเส องฺคณฏฺฐาเน จงฺกมิ, ปทวิกฺเขปํ ปทสญฺจารํ อกาสีติ อตฺโถฯ

อุทฺธเต ปาเท ปุปฺผานีติ จงฺกมนฺเตน ปาเท อุทฺธเต ปทุมุปฺปลาทีนิ ปุปฺผานิ ปถวิโต อุคฺคนฺตฺวา จงฺกเม วิกิริํสูติ อตฺโถฯ

โสภํ มุทฺธนิ ติฏฺฐเรติ พุทฺธสฺส มุทฺธนิ สีเส โสภยมานา ตานิ ติฏฺฐนฺตีติ อตฺโถฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ

มคฺคทตฺติกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

7. เอกทีปิยตฺเถรอปทานวณฺณนา

ปทุมุตฺตรสฺส มุนิโนติอาทิกํ อายสฺมโต เอกทีปิยตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปายสฺมา ปุริมชินเสฏฺเฐสุ กตกุสลสมฺภาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล คหปติกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สทฺโธ ปสนฺโน ภควโต สลลมหาโพธิมฺหิ เอกปทีปํ ปูเชสิ, ถาวรํ กตฺวา นิจฺจเมกปทีปปูชนตฺถาย เตลวฏฺฏํ ปฏฺฐเปสิฯ โส เตน ปุญฺเญน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต สพฺพตฺถ ชลมาโน ปสนฺนจกฺขุโก อุภยสุขมนุภวิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมิํ กุเล นิพฺพตฺโต วิญฺญุตํ ปตฺโต รตนตฺตเย ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺโต ทีปปูชาย ลทฺธวิเสสาธิคมตฺตา เอกทีปิยตฺเถโรติ ปากโฏฯ

[30] โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส มุนิโนติอาทิมาหฯ ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

เอกทีปิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

8. มณิปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา

โอเรน หิมวนฺตสฺสาติอาทิกํ อายสฺมโต มณิปูชกตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ เถโร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมิํ กุเล นิพฺพตฺโต ฆราวาสํ สณฺฐเปตฺวา ตตฺถาทีนวํ ทิสฺวา ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตโอรภาเค เอกิสฺสา นทิยา สมีเป ปณฺณสาลํ กาเรตฺวา วสนฺโต วิเวกกามตาย ตสฺสานุกมฺปาย จ ตตฺถ อุปคตํ ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส มณิปลฺลงฺกํ ภควโต ปูเชสิฯ ภควา ตสฺส ปสาทวฑฺฒนตฺถาย ตตฺถ นิสีทิฯ โส ภิยฺโยโสมตฺตาย ปสนฺโน นิพฺพานาธิคมตฺถาย ปตฺถนํ อกาสิฯ ภควา อนุโมทนํ วตฺวา ปกฺกามิฯ โส เตน ปุญฺเญน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต สพฺพตฺถ ปูชิโต สุขํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ วิภวสมฺปนฺเน กุเล นิพฺพตฺโต ฆราวาสํ วสนฺโต เอกทิวสํ สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิฯ

[34] โส เอกทิวสํ อตฺตนา กตกุสลํ สริตฺวา สญฺชาตโสมนสฺโส ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต โอเรน หิมวนฺตสฺสาติอาทิมาหฯ ตตฺถ โอเรนาติ หิมวนฺตสฺส อปรํ ภาคํ วิหาย โอเรน, ภุมฺมตฺเถ กรณวจนํ, โอรสฺมิํ ทิสาภาเคติ อตฺโถฯ นทิกา สมฺปวตฺตถาติ อปากฏนามเธยฺยา เอกา นที สํสุฏฺฐุ ปวตฺตานี วหานี สนฺทมานา อโหสีติ อตฺโถฯ ตสฺสา จานุปเขตฺตมฺหีติ ตสฺสา นทิยา อนุปเขตฺตมฺหิ ตีรสมีเปติ อตฺโถฯ สยมฺภู วสเต ตทาติ ยทา อหํ มณิปลฺลงฺกํ ปูเชสิํ, ตทา อนาจริยโก หุตฺวา สยเมว พุทฺธภูโต ภควา วสเต วิหรตีติ อตฺโถฯ

[35] มณิํ ปคฺคยฺห ปลฺลงฺกนฺติ มณินฺติ จิตฺตํ อาราเธติ โสมนสฺสํ กโรตีติ มณิ, อถ วา มาติ ปมาณํ กโรติ อาภรณนฺติ มณิ, อถ วา มรนฺตาปิ ราชยุวราชาทโย ตํ น ปริจฺจชนฺติ ตทตฺถาย สงฺคามํ กโรนฺตีติ มณิ, ตํ มณิํ มณิมยํ ปลฺลงฺกํ มโนรมํ สาธุ จิตฺตํ สุฏฺฐุ วิจิตฺตํ ปคฺคยฺห คเหตฺวา พุทฺธเสฏฺฐสฺส อภิโรปยิํ ปูเชสินฺติ อตฺโถฯ เสสํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

มณิปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

9. ติกิจฺฉกตฺเถรอปทานวณฺณนา

นคเร พนฺธุมติยาติอาทิกํ อายสฺมโต ติกิจฺฉกตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปายสฺมา ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล พนฺธุมตีนคเร เวชฺชกุเล นิพฺพตฺโต พหุสฺสุโต สุสิกฺขิโต เวชฺชกมฺเม เฉโก พหู โรคิโน ติกิจฺฉนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต อุปฏฺฐากสฺส อโสกนามตฺเถรสฺส โรคํ ติกิจฺฉิฯ โส เตน ปุญฺเญน เทวมนุสฺเสสุ อปราปรํ สุขํ อนุภวนฺโต นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตภเว อโรโค ทีฆายุโก สุวณฺณวณฺณสรีโร อโหสิฯ

[39] โส อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ คหปติกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ ปตฺโต อโรโค สุขิโต วิภวสมฺปนฺโน รตนตฺตเย ปสนฺโน สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ฆราวาสํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา หุตฺวา ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต นคเร พนฺธุมติยาติอาทิมาหฯ ตํ สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

ติกิจฺฉกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

10. สงฺฆุปฏฺฐากตฺเถรอปทานวณฺณนา

เวสฺสภุมฺหิ ภควตีติอาทิกํ อายสฺมโต สงฺฆุปฏฺฐากตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ เถโร ปุริมพุทฺเธสุ กตกุสลสมฺภาโร อเนเกสุ ภเวสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต เวสฺสภุสฺส ภควโต กาเล ตสฺสารามิกสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺโต วิญฺญุตํ ปตฺวา สทฺโธ ปสนฺโน วิหาเรสุ อารามิกกมฺมํ กโรนฺโต สกฺกจฺจํ สงฺฆํ อุปฏฺฐาสิฯ โส เตเนว กุสลกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ คหปติกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต วิภวสมฺปนฺโน สุขปฺปตฺโต ปากโฏ สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สาสเน ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา วตฺตสมฺปนฺโน สาสนํ โสภยมาโน วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺโต นจิรสฺเสว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺโต ฉฬภิญฺโญ ปุพฺเพ กตกุสลกมฺมวเสน สงฺฆุปฏฺฐากตฺเถโรติ ปากโฏ อโหสิฯ

[45] โส เอกทิวสํ ‘‘ปุพฺเพ มยา กิํ นาม กมฺมํ กตฺวา อยํ โลกุตฺตรสมฺปตฺติ ลทฺธา’’ติ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา ปจฺจกฺขโต ชานิตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปากฏํ กโรนฺโต เวสฺสภุมฺหิ ภควตีติอาทิมาหฯ

ตตฺถ อโหสารามิโก อหนฺติ อหํ เวสฺสภุสฺส ภควโต สาสเน อารามิโก อโหสินฺติ อตฺโถฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถตฺตา จ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ

สงฺฆุปฏฺฐากตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

อฏฺฐารสมวคฺควณฺณนา สมตฺตาฯ

19. กุฏชปุปฺผิยวคฺโค

1-10. กุฏชปุปฺผิยตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา

อิโต ปรมฺปิ เอกูนวีสติมวคฺเค อาคตานํ อิเมสํ กุฏชปุปฺผิยตฺเถราทีนํ ทสนฺนํ เถรานํ อปุพฺพํ นตฺถิฯ เตสญฺหิ เถรานํ ปุริมพุทฺธานํ สนฺติเก กตปุญฺญสมฺภารานํ วเสน ปากฏนามานิ เจว นิวาสนคราทีนิ จ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานีติ ตํ สพฺพํ อปทานํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ

เอกูนวีสติมวคฺควณฺณนา สมตฺตาฯ

20. ตมาลปุปฺผิยวคฺโค

1-10. ตมาลปุปฺผิยตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา

วีสติเม วคฺเค ปฐมตฺเถราปทานํ อุตฺตานเมวฯ

[6] ทุติยตฺเถราปทาเน ยํ ทายวาสิโก อิสีติ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา วเน วสนภาเวน ทายวาสิโก อิสีติ สงฺขํ คโต, อตฺตโน อนุกมฺปาย ตํ วนํ อุปคตสฺส สิทฺธตฺถสฺส สตฺถุโน วสนมณฺฑปจฺฉาทนตฺถาย ยํ ติณํ, ตํ ลายติ ฉินฺทตีติ อตฺโถฯ ทพฺพฉทนํ กตฺวา อเนเกหิ ขุทฺทกทณฺฑเกหิ มณฺฑปํ กตฺวา ตํ ติเณน ฉาเทตฺวา สิทฺธตฺถสฺส ภควโต อหํ อทาสิํ ปูเชสินฺติ อตฺโถฯ

[8] สตฺตาหํ ธารยุํ ตตฺถาติ ตํ มณฺฑปํ ตตฺถ ฐิตา เทวมนุสฺสา สตฺตาหํ นิโรธสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา นิสินฺนสฺส สตฺถุโน ธารยุํ ธาเรสุนฺติ อตฺโถฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

ตติยตฺเถรสฺส อปทาเน ขณฺฑผุลฺลิยตฺเถโรติ เอตฺถ ขณฺฑนฺติ กฏฺฐานํ ชิณฺณตฺตา ฉินฺนภินฺนฏฺฐานํ, ผุลฺลนฺติ กฏฺฐานํ ชิณฺณฏฺฐาเน กณฺณกิตมหิจฺฉตฺตกาทิปุปฺผนํ, ขณฺฑญฺจ ผุลฺลญฺจ ขณฺฑผุลฺลานิ, ขณฺฑผุลฺลานํ ปฏิสงฺขรณํ ปุนปฺปุนํ ถิรกรณนฺติ ขณฺฑผุลฺลปฏิสงฺขรณํฯ อิมสฺส ปน เถรสฺส สมฺภารปูรณกาเล ผุสฺสสฺส ภควโต เจติเย ฉินฺนภินฺนฏฺฐาเน สุธาปิณฺฑํ มกฺเขตฺวา ถิรกรณํ ขณฺฑผุลฺลปฏิสงฺขรณํ นามฯ ตสฺมา โส ขณฺฑผุลฺลิโย เถโรติ ปากโฏ อโหสิฯ ตติยํฯ

[17] จตุตฺถตฺเถรสฺสาปทาเน รญฺโญ พทฺธจโร อหนฺติ รญฺโญ ปริจารโก กมฺมการโก อโหสินฺติ อตฺโถฯ

[19] ชลชุตฺตมนามิโนติ ชเล อุทเก ชาตํ ชลชํ, กิํ ตํ ปทุมํ, ปทุเมน สมานนามตฺตา ปทุมุตฺตรสฺส ภควโตติ อตฺโถฯ อุตฺตมปทุมนามสฺส ภควโตติ วา อตฺโถฯ จตุตฺถํฯ

ปญฺจมํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

[28] ฉฏฺเฐ นคเร ทฺวารวติยาติ มหาทฺวารวาตปานกวาฏผลกาหิ วติปาการฏฺฏาลโคปุรกทฺทโมทกปริขาหิ จ สมฺปนฺนํ นครนฺติ ทฺวารวตีนครํ, ทฺวารํ วติญฺจ ปธานํ กตฺวา นครสฺส อุปลกฺขิตตฺตา ‘‘ทฺวารวตี นคร’’นฺติ โวหรนฺตีติ นคเร ทฺวารวติยาติ วุตฺตํฯ มาลาวจฺโฉ ปุปฺผาราโม มม อโหสีติ อตฺโถฯ

[31] เต กิสลยาติ เต อโสกปลฺลวาฯ ฉฏฺฐํฯ

สตฺตมฏฺฐมนวมานิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ ทสเมปิ อปุพฺพํ นตฺถีติฯ

วีสติมวณฺณนา สมตฺตาฯ

21-23. กณิการปุปฺผิยาทิวคฺโค

1-30. กณิการปุปฺผิยตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา

อิโต ปรํ สพฺพตฺถ อนุตฺตานปทวณฺณนํ กริสฺสามฯ เอกวีสติเม พาวีสติเม เตวีสติเม จ วคฺเค สพฺเพสํ เถรานํ สยํกเตน ปุญฺเญน ลทฺธนามานิ, กตปุญฺญานญฺจ นานตฺตํ เตสํ พฺยากรณทายกานํ พุทฺธานํ นามานิ วสิตนครานิ จ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา สพฺพานิปิ อุตฺตานาเนวฯ อปทานคาถานมตฺโถ จ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺโยเยวาติฯ

24. อุทกาสนวคฺโค

1-10.อุทกาสนทายกตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา

จตุวีสติเม วคฺเค ปฐมทุติยาปทานานิ อุตฺตานาเนวฯ

[9] ตติยาปทาเน อรุณวติยา นคเรติ อา สมนฺตโต อาโลกํ กโรนฺโต อุณติ อุคฺคจฺฉตีติ อรุโณ, โส ตสฺมิํ วิชฺชตีติ อรุณวตี, ตสฺมิํ นคเร อาโลกํ กโรนฺโต สูริโย อุคฺคจฺฉตีติ อตฺโถฯ เสสนคเรสุปิ สูริยุคฺคมเน วิชฺชมาเนปิ วิเสสวจนํ สพฺพจตุปฺปทานํ มหิยํ สยเนปิ สติ มหิยํ สยตีติ มหิํโสติ วจนํ วิย รูฬฺหิวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อถ วา ปาการปาสาทหมฺมิยาทีสุ สุวณฺณรชตมณิมุตฺตาทิสตฺตรตนปภาหิ อรุณุคฺคมนํ วิย ปภาวตี อรุณวตี นาม, ตสฺมิํ อรุณวติยา นคเร, ปูปิโก ปูปวิกฺกเยน ชีวิกํ กปฺเปนฺโต อโหสินฺติ อตฺโถฯ

[14] จตุตฺถาปทาเน ติวรายํ ปุเร รมฺเมติ ตีหิ ปากาเรหิ ปริวาริตา ปริกฺขิตฺตาติ ติวรา, ขชฺชโภชฺชาทิอุปโภควตฺถาภรณาทินจฺจคีตาทีหิ รมณียนฺติ รมฺมํ, ตสฺมิํ ติวรายํ ปุเร นคเร รมฺเม นฬกาโร อหํ อโหสินฺติ สมฺพนฺโธฯ

ปญฺจมาปทานํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

[23] ฉฏฺฐาปทาเน วณฺณกาโร อหํ ตทาติ นีลปีตรตฺตาทิวณฺณวเสน วตฺถานิ กโรติ รญฺเชตีติ วณฺณกาโรฯ วตฺถรชโก หุตฺวา เจติเย วตฺเถหิ อจฺฉาทนสมเย นานาวณฺเณหิ ทุสฺสานิ รญฺเชสินฺติ อตฺโถฯ

[27] สตฺตมาปทาเน ปิยาลํ ปุปฺผิตํ ทิสฺวาติ สุปุปฺผิตํ ปิยาลรุกฺขํ ทิสฺวาฯ คตมคฺเค ขิปิํ อหนฺติ อหํ มิคลุทฺโท เนสาโท หุตฺวา ปิยาลปุปฺผํ โอจินิตฺวา พุทฺธสฺส คตมคฺเค ขิปิํ ปูเชสินฺติ อตฺโถฯ

[30] อฏฺฐมาปทาเน สเก สิปฺเป อปตฺถทฺโธติ อตฺตโน ตกฺกพฺยากรณาทิสิปฺปสฺมิํ อปตฺถทฺโธ ปติฏฺฐิโต เฉโก อหํ กานนํ อคมํ คโต สมฺพุทฺธํ ยนฺตํ ทิสฺวานาติ วนนฺตเร คจฺฉนฺตํ วิปสฺสิํ สมฺพุทฺธํ ปสฺสิตฺวาฯ อมฺพยาคํ อทาสหนฺติ อหํ อมฺพทานํ อทาสินฺติ อตฺโถฯ

[33] นวมาปทาเน ชคตี การิตา มยฺหนฺติ อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต สรีรธาตุนิธาปิตเจติเย ชคติ ฉินฺนภินฺนอาลินฺทปุปฺผาธานสงฺขาตา ชคติ มยา การิตา การาปิตาติ อตฺโถฯ

ทสมาปทานํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

จตุวีสติมวคฺควณฺณนา สมตฺตาฯ

25. ตุวรทายกวคฺโค

1-10. ตุวรทายกตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา

[1] ปญฺจวีสติเม วคฺเค ปฐมาปทาเน ภริตฺวา ตุวรมาทายาติ ตุวรอฏฺฐิํ มุคฺคกลยสทิสํ ตุวรฏฺฐิํ ภชฺชิตฺวา ปุปฺเผตฺวา ภาชเนน อาทาย สงฺฆสฺส วนมชฺโฌคาหกสฺส อททิํ อทาสินฺติ อตฺโถฯ

[4-5] ทุติยาปทาเน ธนุํ อทฺเวชฺฌํ กตฺวานาติ มิคาทีนํ มารณตฺถาย ธนุํ สนฺนยฺหิตฺวา จรมาโน เกสรํ โอคตํ ทิสฺวาติ สุปุปฺผิตํ ขุทฺทกสรํ ทิสฺวา พุทฺธสฺส อภิโรเปสินฺติ อหํ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา วนํ สมฺปตฺตสฺส ติสฺสสฺส ภควโต อภิโรปยิํ ปูเชสินฺติ อตฺโถฯ

[9-10] ตติยาปทาเน ชลกุกฺกุโฏติ ชาตสฺสเร จรมานกุกฺกุโฏฯ ตุณฺเฑน เกสริํ คยฺหาติ ปทุมปุปฺผํ มุขตุณฺเฑน ฑํสิตฺวา อากาเสน คจฺฉนฺตสฺส ติสฺสสฺส ภควโต อภิโรเปสิํ ปูเชสินฺติ อตฺโถฯ

[14] จตุตฺถาปทาเน วิรวปุปฺผมาทายาติ วิวิธํ รวติ สทฺทํ กโรตีติ วิรวํ, สทฺทกรณเวลายํ วิกสนโต ‘‘วิรว’’นฺติ ลทฺธนามํ ปุปฺผสมูหํ อาทาย คเหตฺวา สิทฺธตฺถสฺส พุทฺธสฺส อภิโรปยิํ ปูเชสินฺติ อตฺโถฯ

[17] ปญฺจมาปทาเน กุฏิโคปโกติ เสนาสนปาลโกฯ

กาเลน กาลํ ธูเปสินฺติ สมฺปตฺตสมฺปตฺตกาลานุกาเล ธูเปสิํ, ธูเปน สุคนฺธํ อกาสินฺติ อตฺโถฯ สิทฺธตฺถสฺส ภควโต คนฺธกุฏิกาลานุสาริธูเปน ธูเปสิํ วาเสสินฺติ อตฺโถฯ

ฉฏฺฐสตฺตมาปทานานิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

[27] อฏฺฐมาปทาเน สตฺต สตฺตลิปุปฺผานีติ สตฺตลิสงฺขาตานิ, สตฺต ปุปฺผานิ สีเสนาทาย เวสฺสภุสฺส ภควโต อภิโรเปสิํ ปูเชสินฺติ อตฺโถฯ

[31] นวมาปทาเน พิมฺพิชาลกปุปฺผานีติ รตฺตงฺกุรวกปุปฺผานิ สิทฺธตฺถสฺส ภควโต ปูเชสินฺติ อตฺโถฯ

[35] ทสมาปทาเน อุทฺทาลกํ คเหตฺวานาติ ชาตสฺสเร วิหงฺคโสพฺเภ ชาตํ อุทฺทาลกปุปฺผํ โอจินิตฺวา กกุสนฺธสฺส ภควโต ปูเชสินฺติ อตฺโถฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ

ปญฺจวีสติมวคฺควณฺณนา สมตฺตาฯ

26. โถมกวคฺโค

1-10. โถมกตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา

ฉพฺพีสติเม วคฺเค ปฐมาปทานํ อุตฺตานเมวฯ

[5-6] ทุติยาปทาเน วิชหิตฺวา เทววณฺณนฺติ เทวตา สรีรํ วิชหิตฺวา ฉฑฺเฑตฺวา, มนุสฺสสรีรํ นิมฺมินิตฺวาติ อตฺโถฯ อธิการํ กตฺตุกาโมติ อธิกกิริยํ ปุญฺญสมฺภารํ กตฺตุกาโม เทวโร นาม อหํ เทวราชา ภริยาย สห พุทฺธเสฏฺฐสฺส สาสเน สาทรตาย อิธ อิมสฺมิํ มนุสฺสโลเก อาคมิํ อาคโตติ อตฺโถฯ ตสฺส ภิกฺขา มยา ทินฺนาติ ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต โย นาเมน เทวโล นาม สาวโก อโหสิ, ตสฺส สาวกสฺส มยา วิปฺปสนฺเนน เจตสา ภิกฺขา ทินฺนา ปิณฺฑปาโต ทินฺโนติ อตฺโถฯ

[9-10] ตติยาปทาเน อานนฺโท นาม สมฺพุทฺโธติ อานนฺทํ ตุฏฺฐิํ ชนนโต อานนฺโท นาม ปจฺเจกพุทฺโธติ อตฺโถฯ

อมนุสฺสมฺหิ กานเนติ อมนุสฺสปริคฺคเห กานเน มหาอรญฺเญ ปรินิพฺพายิ อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุยา อนฺตรธายิ, อทสฺสนํ อคมาสีติ อตฺโถฯ สรีรํ ตตฺถ ฌาเปสินฺติ อหํ เทวโลกา อิธาคนฺตฺวา ตสฺส ภควโต สรีรํ ตตฺถ อรญฺเญ ฌาเปสิํ ทหนํ อกาสินฺติ อตฺโถฯ

จตุตฺถปญฺจมาปทานานิ อุตฺตานาเนวฯ

[20] ฉฏฺฐาปทาเน อโหสิํ จนฺทโน นามาติ นาเมน ปณฺณตฺติวเสน จนฺทโน นามฯ สมฺพุทฺธสฺสตฺรโชติ ปจฺเจกสมฺพุทฺธภูตโต ปุพฺเพ ตสฺส อตฺรโช ปุตฺโต อหํฯ เอโกปาหโน มยา ทินฺโนติ เอกํ อุปาหนยุคํ มยา ทินฺนํฯ โพธิํ สมฺปชฺช เม ตุวนฺติ เตน อุปาหนยุเคน เม มยฺหํ สาวกโพธิํ ตุวํ สมฺปชฺช นิปฺผาเทหีติ อตฺโถฯ

[23-24] สตฺตมาปทาเน มญฺชริกํ กริตฺวานาติ มญฺเชฏฺฐิปุปฺผํ หริตจงฺโกฏกํ คเหตฺวา รถิยํ วีถิยา ปฏิปชฺชิํ อหํ ตถา ปฏิปนฺโนว ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขตํ ภิกฺขุสงฺเฆน ปริวุตํ สมณานคฺคํ สมณานํ ภิกฺขูนํ อคฺคํ เสฏฺฐํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ อทฺทสนฺติ สมฺพนฺโธฯ พุทฺธสฺส อภิโรปยินฺติ ทิสฺวา จ ปน ตํ ปุปฺผํ อุโภหิ หตฺเถหิ ปคฺคยฺห อุกฺขิปิตฺวา พุทฺธสฺส ผุสฺสสฺส ภควโต อภิโรปยิํ ปูเชสินฺติ อตฺโถฯ

[28-29] อฏฺฐมาปทาเน อโลณปณฺณภกฺโขมฺหีติ ขีรปณฺณาทีนิ อุญฺฉาจริยาย อาหริตฺวา โลณวิรหิตานิ ปณฺณานิ ปจิตฺวา ภกฺขามิ, อโลณปณฺณภกฺโข อมฺหิ ภวามีติ อตฺโถฯ นิยเมสุ จ สํวุโตติ นิยมสญฺญิเตสุ ปาณาติปาตาเวรมณิอาทีสุ นิจฺจปญฺจสีเลสุ สํวุโต ปิหิโตติ อตฺโถฯ ปาตราเส อนุปฺปตฺเตติ ปุเรภตฺตกาเล อนุปฺปตฺเตฯ สิทฺธตฺโถ อุปคจฺฉิ มนฺติ มม สมีปํ สิทฺธตฺโถ ภควา อุปคญฺฉิ สมฺปาปุณิฯ ตาหํ พุทฺธสฺส ปาทาสินฺติ อหํ ตํ อโลณปณฺณํ ตสฺส พุทฺธสฺส อทาสินฺติ อตฺโถฯ

นวมาปทานํ อุตฺตานเมวฯ

[37-38] ทสมาปทาเน สิขินํ สิขินํ ยถาติ สรีรโต นิกฺขนฺตฉพฺพณฺณรํสีหิ โอภาสยนฺตํ ชลนฺตํ สิขีนํ สิขีภควนฺตํ สิขีนํ ยถา ชลมานอคฺคิกฺขนฺธํ วิยฯ อคฺคชํ ปุปฺผมาทายาติ อคฺคชนามกํ ปุปฺผํ คเหตฺวา พุทฺธสฺส สิขิสฺส ภควโต อภิโรปยิํ ปูเชสินฺติ อตฺโถฯ

ฉพฺพีสติมวคฺควณฺณนา สมตฺตาฯ

27. ปทุมุกฺขิปวคฺโค

1-10. อากาสุกฺขิปิยตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา

[1-2] สตฺตวีสติเม วคฺเค ปฐมาปทาเน ชลชคฺเค ทุเว คยฺหาติ ชเล อุทเก ชาเต อคฺเค อุปฺปลาทโย ทฺเว ปุปฺเผ คเหตฺวา พุทฺธสฺส สมีปํ คนฺตฺวา เอกํ ปุปฺผํ ปาเทสุ นิกฺขิปิํ ปูเชสิํ, เอกํ ปุปฺผํ อากาเส ขิปินฺติ อตฺโถฯ

ทุติยาปทานํ ปากฏเมวฯ

[10] ตติยาปทาเน โพธิยา ปาทปุตฺตเมติ อุตฺตเม โพธิปาทเปฯ อฑฺฒจนฺทํ มยา ทินฺนนฺติ ตสฺมิํ โพธิมูเล อฑฺฒจนฺทากาเรน มยา อเนกปุปฺผานิ ปูชิตานีติ อตฺโถฯ ธรณีรุหปาทเปติ รุกฺขปพฺพตรตนาทโย ธาเรตีติ ธรณี, ปถวี, ธรณิยา รุหติ ปติฏฺฐหตีติ ธรณีรุโห, ปาทสงฺขาเตน มูเลน อุทกํ ปิวติ ขนฺธวิฏปาทีสุ ปตฺถริยตีติ ปาทโป, ธรณีรุโห จ โส ปาทโป เจติ ธรณีรุหปาทโป, ตสฺมิํ ธรณีรุหปาทเป ปุปฺผํ มยา ปูชิตนฺติ อตฺโถฯ

จตุตฺถาปทานํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

[18-19] ปญฺจมาปทาเน หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติ หิมวนฺตสฺส อาสนฺเนฯ โรมโส นาม ปพฺพโตติ รุกฺขลตาคุมฺพาภาวา เกวลํ ทพฺพติณาทิสญฺฉนฺนตฺตา โรมโส นาม ปพฺพโต อโหสิฯ ตมฺหิ ปพฺพตปาทมฺหีติ ตสฺมิํ ปพฺพตปริยนฺเตฯ สมโณ ภาวิตินฺทฺริโยติ สมิตปาโป วูปสนฺตกิเลโส สมโณ วฑฺฒิตอินฺทฺริโย, รกฺขิตจกฺขุนฺทฺริยาทิอินฺทฺริโยติ อตฺโถฯ อถ วา วฑฺฒิตอินฺทฺริโย วฑฺฒิตสทฺธินฺทฺริยาทิอินฺทฺริโยติ อตฺโถฯ ตสฺส สมณสฺส อหํ พิฬาลิอาลุเว คเหตฺวา อทาสินฺติ อตฺโถฯ

ฉฏฺฐสตฺตมฏฺฐมนวมทสมาปทานานิ อุตฺตานตฺถาเนวาติฯ

สตฺตวีสติมวคฺควณฺณนา สมตฺตาฯ

28. สุวณฺณพิพฺโพหนวคฺโค

1-10. สุวณฺณพิพฺโพหนิยตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา

อฏฺฐวีสติเม วคฺเค ปฐมาปทานํ อุตฺตานเมวฯ

[5] ทุติยาปทาเน มโนมเยน กาเยนาติ ยถา จิตฺตวเสน ปวตฺตกาเยนาติ อตฺโถฯ

[10] ตติยาปทาเน มหาสมุทฺทํ นิสฺสายาติ มหาสาคราสนฺเน ฐิตสฺส ปพฺพตสฺส อนฺตเร ปพฺพตเลเณติ อตฺโถฯ สิทฺธตฺโถ ภควา วิเวกกามตาย วสติ ปฏิวสตีติ อตฺโถฯ ปจฺจุคฺคนฺตฺวานกาสหนฺติ อหํ ตสฺส ภควโต ปฏิอุคฺคนฺตฺวา สมีปํ คนฺตฺวา วนฺทนาทิปุญฺญํ อกาสินฺติ อตฺโถฯ จงฺโกฏกมทาสหนฺติ สิทฺธตฺถสฺส ภควโต อหํ ปุปฺผภริตํ จงฺโกฏกํ กทมฺพํ อทาสิํ ปูเชสินฺติ อตฺโถฯ

[14] จตุตฺถาปทาเน อกกฺกสจิตฺตสฺสาถาติ อผรุสจิตฺตสฺส, อถ-สทฺโท ปทปูรเณฯ

[19] ปญฺจมาปทาเน อุทุมฺพเร วสนฺตสฺสาติ อุทุมฺพรรุกฺขมูเล รุกฺขจฺฉายาย วสนฺตสฺส ติสฺสสฺส ภควโตฯ นิยเต ปณฺณสนฺถเรติ นิยามิเต ปฏิพทฺเธ ปณฺณสนฺถเร สาขาภงฺคาสเน นิสินฺนสฺสฯ วุตฺโถกาโส มยา ทินฺโนติ วิวิตฺโตกาเส มณฺฑปทฺวาราทีหิ ปิหิโตกาโส มยา ทินฺโน สมฺปาทิโตติ อตฺโถฯ

[24] ฉฏฺฐาปทาเน โปตฺถทานํ มยา ทินฺนนฺติ โปตฺถวฏฺฏิํ โปตฺถฉลฺลิํ ตาเฬตฺวา กตํ สาฏกํ วิสมํ โคผาสุเกน ฆํสิตฺวา นิมฺมิตํ สุตฺตํ คเหตฺวา กนฺติตฺวา เตน สุตฺเตน นิสีทนตฺถาย วา ภูมตฺถรณตฺถาย วา สาฏกํ วายาเปตฺวา ตํ สาฏกํ มยา รตนตฺตยสฺส ทินฺนนฺติ อตฺโถฯ

[27] สตฺตมาปทาเน จนฺทภาคานทีตีเรติ จนฺทภาคาย นาม นทิยา ตีรโต, นิสฺสกฺเก ภุมฺมวจนํ ฯ อนุโสตนฺติ โสตสฺส อนุ เหฏฺฐาคงฺคํ วชามิ คจฺฉามิ อหนฺติ อตฺโถฯ สตฺต มาลุวปุปฺผานิ, จิตมาโรปยิํ อหนฺติ อหํ มาลุวปุปฺผานิ สตฺต ปตฺตานิ คเหตฺวา จิตเก วาลุกราสิมฺหิ วาลุกาหิ ถูปํ กตฺวา ปูเชสินฺติ อตฺโถฯ

[31-32] อฏฺฐมาปทาเน มหาสินฺธุ สุทสฺสนาติ สุนฺทรทสฺสนสุนฺทโรทกธวลปุลิโนปโสภิตตฺตา สุฏฺฐุ มโนหรา มหาสินฺธุ นาม วารินที อโหสิฯ ตตฺถ ติสฺสํ สินฺธุวารินทิยํ สปฺปภาสํ ปภาย สหิตํ สุทสฺสนํ สุนฺทรรูปํ ปรโมปสเม ยุตฺตํ อุตฺตเม อุปสเม ยุตฺตํ สมงฺคีภูตํ วีตราคํ อหํ อทฺทสนฺติ อตฺโถฯ

ทิสฺวาหํ วิมฺหิตาสโยติ ‘‘เอวรูปํ ภยานกํ หิมวนฺตํ กถํ สมฺปตฺโต’’ติ วิมฺหิตอชฺฌาสโย อจฺฉริยพฺภุตจิตฺโตติ อตฺโถฯ อาลุวํ ตสฺส ปาทาสินฺติ ตสฺส อรหโต อหํ ปสนฺนมานโส อาลุวกนฺทํ ปาทาสิํ อาทเรน อทาสินฺติ อตฺโถฯ

นวมทสมาปทานานิ อุตฺตานาเนวาติฯ

อฏฺฐวีสติมวคฺควณฺณนา สมตฺตาฯ

29. ปณฺณทายกวคฺโค

1-10. ปณฺณทายกตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา

[1-2] เอกูนติํสติเม วคฺเค ปฐมาปทาเน ปณฺณโภชนโภชโนติ ขีรปณฺณาทิโภชนสฺส ภุญฺชนตฺถาย ปณฺณสาลาย นิสินฺโน อมฺหิ ภวามีติ อตฺโถฯ อุปวิฏฺฐญฺจ มํ สนฺตนฺติ ปณฺณสาลายํ อุปวิฏฺฐํ สนฺตํ วิชฺชมานํ มํฯ อุปาคจฺฉิ มหาอิสีติ มหนฺเต สีลาทิขนฺเธ เอสนโต มหาอิสิฯ โลกปชฺโชโต โลกปทีโป สิทฺธตฺโถ ภควา อุปคจฺฉิ, มม สมีปํ อคมาสีติ อตฺโถฯ นิสินฺนสฺส ปณฺณสนฺถเรติ อุปคนฺตฺวา ปณฺณสนฺถเร นิสินฺนสฺส ขาทนตฺถาย เสทิตํ ปณฺณํ มยา ทินฺนนฺติ สมฺพนฺโธฯ

[5-7] ทุติยาปทาเน สิเนรุสมสนฺโตโส ธรณีสมสาทิโส สิทฺธตฺโถ ภควาติ สมฺพนฺโธฯ วุฏฺฐหิตฺวา สมาธิมฺหาติ นิโรธสมาปตฺติโต วุฏฺฐหิตฺวา วิสุํ หุตฺวาติ อตฺโถฯ ภิกฺขาย มมุปฏฺฐิโตติ ภิกฺขาจารเวลาย ‘‘อชฺช มม โย โกจิ กิญฺจิ ทานํ ททาติ, ตสฺส มหปฺผล’’นฺติ จินฺเตตฺวา นิสินฺนสฺส มม สนฺติกํ สมีปํ อุปฏฺฐิโต สมีปมาคโตติ อตฺโถฯ หรีตกํ…เป.… ผารุสกผลานิ จาติ เอวํ สพฺพํ ตํ ผลํ สพฺพโลกานุกมฺปิโน ตสฺส สิทฺธตฺถสฺส มเหสิสฺส มยา วิปฺปสนฺเนน เจตสา ทินฺนนฺติ อตฺโถฯ

[11-12] ตติยาปทาเน สีหํ ยถา วนจรนฺติ วเน จรมานํ สีหราชํ อิว จรมานํ สิทฺธตฺถํ ภควนฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ นิสภาชานิยํ ยถาติ วสโภ, นิสโภ, วิสโภ, อาสโภติ จตฺตาโร ควเชฏฺฐกาฯ

เตสุ ควสตสฺส เชฏฺฐโก วสโภ, ควสหสฺสสฺส เชฏฺฐโก นิสโภ, ควสตสหสฺสสฺส เชฏฺฐโก วิสโภ, ควโกฏิสตสหสฺสสฺส เชฏฺฐโก อาสโภฯ อิธ ปน อาสโภ ‘‘นิสโภ’’ติ วุตฺโต, อาชานียํ อภีตํ นิจฺจลํ อุสภราชํ อิวาติ อตฺโถฯ กกุธํ วิลสนฺตํวาติ ปุปฺผปลฺลเวหิ โสภมานํ กกุธรุกฺขํ อิว นราสภํ นรานํ อาสภํ อุตฺตมํ อาคจฺฉนฺตํ สิทฺธตฺถํ ภควนฺตํ ทิสฺวา สทฺธาย สมฺปยุตฺตตฺตา วิปฺปสนฺเนน เจตสา ปจฺจุคฺคมนํ อกาสินฺติ อตฺโถฯ

จตุตฺถาปทานาทีนิ ทสมาวสานานิ สุวิญฺเญยฺยาเนวาติฯ

เอกูนติํสติมวคฺควณฺณนา สมตฺตาฯ

30. จิตกปูชกวคฺโค

1-10. จิตกปูชกตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา

[1-2] ติํสติเม วคฺเค ปฐมาปทาเน อาหุติํ ยิฏฺฐุกาโมหนฺติ ปูชาสกฺการํ กาเรตุกาโม อหํฯ นานาปุปฺผํ สมานยินฺติ นานา อเนกวิธํ จมฺปกสลลาทิปุปฺผํ สํ สุฏฺฐุ อานยิํ, ราสิํ อกาสินฺติ อตฺโถฯ สิขิโน โลกพนฺธุโนติ สกลโลกตฺตยพนฺธุสฺส ญาตกสฺส สิขิสฺส ภควโต ปรินิพฺพุตสฺส จิตกํ อาฬาหนจิตกํ ทารุราสิํ ชลนฺตํ อาทิตฺตํ ทิสฺวา ตญฺจ มยา ราสีกตํ ปุปฺผํ โอกิริํ ปูเชสินฺติ อตฺโถฯ

[6-7] ทุติยาปทาเน อชินุตฺตรวาสโนติ อชินมิคจมฺมํ อุตฺตราสงฺคํ กตฺวา นิวาสิโน อจฺฉาทโนติ อตฺโถฯ อภิญฺญา ปญฺจ นิพฺพตฺตาติ อิทฺธิวิธาทโย ปญฺจ อภิญฺญาโย ปญฺจ ญาณานิ นิพฺพตฺตา อุปฺปาทิตา นิปฺผาทิตาฯ จนฺทสฺส ปริมชฺชโกติ จนฺทมณฺฑลสฺส สมนฺตโต มชฺชโก, ผุฏฺโฐ อโหสินฺติ อตฺโถฯ วิปสฺสิํ โลกปชฺโชตนฺติ สกลโลกตฺตเย ปทีปสทิสํ วิปสฺสิํ ภควนฺตํ มม สนฺติกํ อภิคตํ วิเสเสน สมฺปตฺตํ อาคตํฯ ทิสฺวา ปาริจฺฉตฺตกปุปฺผานีติ เทวโลกโต ปาริจฺฉตฺตกปุปฺผานิ อาหริตฺวา วิปสฺสิสฺส สตฺถุโน มตฺถเก ฉตฺตากาเรน อหํ ธาเรสินฺติ อตฺโถฯ

[11-13] ตติยาปทาเน ปุตฺโต มม ปพฺพชิโตติ มยฺหํ ปุตฺโต สทฺธาย ปพฺพชิโตฯ กาสายวสโน ตทาติ ตสฺมิํ ปพฺพชิตกาเล กาสายนิวตฺโถ , น พาหิรกปพฺพชฺชาย ปพฺพชิโตติ อตฺโถฯ

โส จ พุทฺธตฺตํ สมฺปตฺโตติ โส มยฺหํ ปุตฺโต จตูสุ พุทฺเธสุ สาวกพุทฺธภาวํ สํ สุฏฺฐุ ปตฺโต, อรหตฺตํ ปตฺโตติ อตฺโถฯ นิพฺพุโต โลกปูชิโตติ สกลโลเกหิ กตสกฺกาโร ขนฺธปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโตติ อตฺโถฯ วิจินนฺโต สกํ ปุตฺตนฺติ อหํ ตสฺส คตเทสํ ปุจฺฉิตฺวา สกํ ปุตฺตํ วิจินนฺโต ปจฺฉโต อคมํ, อนุคโต อสฺมีติ อตฺโถฯ นิพฺพุตสฺส มหนฺตสฺสาติ มหนฺเตหิ สีลกฺขนฺธาทีหิ ยุตฺตตฺตา มหนฺตสฺส ตสฺส มม ปุตฺตสฺส อรหโต อาทหนฏฺฐาเน จิตกํ จิตกฏฺฐานํ อหํ อคมาสินฺติ อตฺโถฯ ปคฺคยฺห อญฺชลิํ ตตฺถาติ ตสฺมิํ อาทหนฏฺฐาเน อญฺชลิํ ทสงฺคุลิสโมธานํ ปคฺคเหตฺวา สิรสิ กตฺวา อหํ จิตกํ ทหนทารุราสิํ วนฺทิตฺวา ปณามํ กตฺวา เสตจฺฉตฺตญฺจ ปคฺคยฺหาติ น เกวลเมว วนฺทิตฺวา ธวลจฺฉตฺตญฺจ ปคฺคยฺห อุกฺขิปิตฺวา อหํ อาโรเปสิํ ปติฏฺฐเปสินฺติ อตฺโถฯ

[17-18] จตุตฺถาปทาเน อนุคฺคตมฺหิ อาทิจฺเจติ สูริเย อนุคฺคเต อนุฏฺฐิเต ปจฺจูสกาเลติ อตฺโถฯ ปสาโท วิปุโล อหูติ โรคปีฬิตสฺส มยฺหํ จิตฺตปฺปสาโท วิปุโล อติเรโก พุทฺธานุสฺสรเณน อหุ อโหสิฯ มเหสิโน พุทฺธเสฏฺฐสฺส โลกมฺหิ ปาตุภาโว ปากฏภาโว อโหสีติ สมฺพนฺโธฯ โฆสมสฺโสสหํ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ปาตุภาเว สติ ‘‘อหํ คิลาโน พุทฺโธ อุปฺปนฺโน’’ติ โฆสํ อสฺโสสิํฯ น จ ปสฺสามิ ตํ ชินนฺติ ตํ ชิตปญฺจมารํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ น ปสฺสามิ, พาฬฺหคิลานตฺตา คนฺตฺวา ปสฺสิตุํ น สกฺโกมีติ อตฺโถฯ มรณญฺจ อนุปฺปตฺโตติ มรณาสนฺนกาลํ อนุปฺปตฺโต, อาสนฺนมรโณ หุตฺวาติ อตฺโถฯ พุทฺธสญฺญมนุสฺสรินฺติ พุทฺโธตินามํ อนุสฺสริํ, พุทฺธารมฺมณํ มนสิ อกาสินฺติ อตฺโถฯ

[21-23] ปญฺจมาปทาเน อารามทฺวารา นิกฺขมฺมาติ อารามทฺวารโต สงฺฆสฺส นิกฺขมนทฺวารมคฺเคหิ อตฺโถฯ โคสีสํ สนฺถตํ มยาติ ตสฺมิํ นิกฺขมนทฺวารมคฺเค ‘‘ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ปาทา มา กทฺทมํ อกฺกมนฺตู’’ติ อกฺกมนตฺถาย โคสีสฏฺฐิํ มยา สนฺถริตนฺติ อตฺโถฯ อนุโภมิ สกํ กมฺมนฺติ อตฺตโน โคสีสอตฺถรณกมฺมสฺส พเลน อาชานียา วาตชวา สินฺธวา สีฆวาหนาทีนิ วิปากผลานิ อนุโภมีติ อตฺโถฯ

อโห การํ ปรมการนฺติ สุเขตฺเต สงฺเฆ มยา สุฏฺฐุ กตํ การํ อปฺปกมฺปิ กิจฺจํ มหปฺผลทานโต ปรมการํ อุตฺตมกิจฺจํ อโห วิมฺหยนฺติ อตฺโถฯ ยถา ติณโทสาทิวิรหิเตสุ เขตฺเตสุ วปฺปิตํ สาลิพีชํ มหปฺผลํ เทติ, เอวเมว ราคโทสาทิโทสรหิเต ปริสุทฺธกายวจีสมาจาเร สงฺฆเขตฺเต โคสีสอตฺถรณกมฺมํ มยา กตํ, อิทํ มหปฺผลํ เทตีติ วุตฺตํ โหติฯ น อญฺญํ กลมคฺฆตีติ อญฺญํ พาหิรสาสเน กตํ กมฺมํ สงฺเฆ กตสฺส การสฺส ปูชาสกฺการสฺส กลํ โสฬสิํ กลํ โกฏฺฐาสํ น อคฺฆตีติ สมฺพนฺโธฯ

ฉฏฺฐสตฺตมฏฺฐมนวมทสมาปทานานิ อุตฺตานาเนวาติฯ

ติํสติมวคฺควณฺณนา สมตฺตาฯ

31. ปทุมเกสรวคฺโค

1-10. ปทุมเกสริยตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา

[1-2] เอกติํสติเม วคฺเค ปฐมาปทาเน อิสิสงฺเฆ อหํ ปุพฺเพติ อหํ ปุพฺเพ โพธิสมฺภารปูรณกาเล อิสิสงฺเฆ ปจฺเจกพุทฺธอิสิสมูเห เตสํ สมีเป หิมวนฺตปพฺพเต มาตงฺคหตฺถิกุเล วารโณ จณฺฑหตฺถี อโหสินฺติ สมฺพนฺโธฯ มนุสฺสาทโย วาเรตีติ วารโณ, อถ วา วาจาย รวติ โกญฺจนาทํ นทตีติ วารโณฯ มเหสีนํ ปสาเทนาติ ปจฺเจกพุทฺธมเหสีนํ ปสาเทนฯ ปจฺเจกชินเสฏฺเฐสุ, ธุตราเคสุ ตาทิสูติ โลกธมฺเมหิ นิจฺจเลสุ ปจฺเจกพุทฺเธสุ ปทฺมเกสรํ ปทุมเรณุํ โอกิริํ อวสิญฺจินฺติ สมฺพนฺโธฯ

ทุติยตติยาปทานานิ อุตฺตานานิฯ

[13-16] จตุตฺถาปทาเน มหาโพธิมโห อหูติ วิปสฺสิสฺส ภควโต จตุมคฺคญาณาธารภาวโต ‘‘โพธี’’ติ ลทฺธนามสฺส รุกฺขสฺส ปูชา อโหสีติ อตฺโถฯ รุกฺขฏฺฐสฺเสว สมฺพุทฺโธติ อสฺส โพธิปูชาสมเย สนฺนิปติตสฺส มหาชนสฺส สมฺพุทฺโธ โลกเชฏฺโฐ นราสโภ รุกฺขฏฺโฐ อิว รุกฺเข ฐิโต วิย ปญฺญายตีติ อตฺโถฯ ภควา ตมฺหิ สมเยติ ตสฺมิํ โพธิปูชากรณกาเล ภควา ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขโต ภิกฺขุสงฺเฆน ปริวุโตฯ วาจาสภิมุทีรยนฺติ มุทุสิลิฏฺฐมธุรอุตฺตมโฆสํ อุทีรยํ กถยนฺโต นิจฺฉาเรนฺโต จตุสจฺจํ ปกาเสสิ, เทเสสีติ อตฺโถฯ

สํขิตฺเตน จ เทเสนฺโตติ เวเนยฺยปุคฺคลชฺฌาสยานุรูเปน เทเสนฺโต สํขิตฺเตน จ วิตฺถาเรน จ เทสยีติ อตฺโถฯ วิวฏฺฏจฺฉโทติ ราโค ฉทนํ, โทโส ฉทนํ, โมโห ฉทนํ, สพฺพกิเลสา ฉทนา’’ติ เอวํ วุตฺตา ฉทนา วิวฏา อุคฺฆาฏิตา วิทฺธํสิตา อเนนาติ วิวฏฺฏจฺฉโท, สมฺพุทฺโธฯ ตํ มหาชนํ เทสนาวเสน นิพฺพาเปสิ ปริฬาหํ วูปสเมสีติ อตฺโถฯ ตสฺสาหํ ธมฺมํ สุตฺวานาติ ตสฺส ภควโต เทเสนฺตสฺส ธมฺมํ สุตฺวาฯ

[20] ปญฺจมาปทาเน ผลหตฺโถ อเปกฺขวาติ วิปสฺสิํ ภควนฺตํ ทิสฺวา มธุรานิ ผลานิ คเหตฺวา อเปกฺขวา อตุริโต สณิกํ อสฺสมํ คญฺฉินฺติ อตฺโถฯ

ฉฏฺฐสตฺตมาปทานานิ อุตฺตานาเนวฯ

[40] อฏฺฐมาปทาเน นิฏฺฐิเต นวกมฺเม จาติ สีมาย นวกมฺเม นิฏฺฐํ คเต สติฯ อนุเลปมทาสหนฺติ อนุปจฺฉา สุธาเลปํ อทาสิํ, สุธาย เลปาเปสินฺติ อตฺโถฯ

นวมทสมาปทานานิ อุตฺตานานิเยวาติฯ

เอกติํสมวคฺควณฺณนา สมตฺตาฯ

32. อารกฺขทายกวคฺโค

1-10. อารกฺขทายกตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา

พาตฺติํสติมวคฺเค ปฐมทุติยตติยาปทานานิ สุวิญฺเญยฺยาเนวฯ

[16] จตุตฺถาปทาเน ชลชคฺเคหิ โอกิรินฺติ ชลเชหิ อุตฺตเมหิ อุปฺปลปทุมาทีหิ ปุปฺเผหิ โอกิริํ ปูเชสินฺติ อตฺโถฯ

ปญฺจมาปทานํ อุตฺตานเมวฯ

[26-27] ฉฏฺฐาปทาเน เจติยํ อุตฺตมํ นาม, สิขิโน โลกพนฺธุโนติ สกลโลกตฺตยสฺส พนฺธุโน ญาตกสฺส สิขิสฺส ภควโต อุตฺตมํ เจติยํฯ อิรีเณ ชนสญฺจรวิรหิเต วเน มนุสฺสานํ โกลาหลวิรหิเต มหาอรญฺเญ อโหสีติ สมฺพนฺโธฯ

อนฺธาหิณฺฑามหํ ตทาติ ตสฺมิํ กาเล วเน มคฺคมูฬฺหภาเวน อนฺโธ, น จกฺขุนา อนฺโธ, อหํ อาหิณฺฑามิ มคฺคํ ปริเยสามีติ อตฺโถฯ ปวนา นิกฺขมนฺเตนาติ มหาวนโต นิกฺขมนฺเตน มยา สีหาสนํ อุตฺตมาสนํ, สีหสฺส วา ภควโต อาสนํ ทิฏฺฐนฺติ อตฺโถฯ เอกํสํ อญฺชลิํ กตฺวาติ เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กตฺวา สิรสิ อญฺชลิํ ฐเปตฺวาติ อตฺโถฯ สนฺถวิํ โลกนายกนฺติ สกลโลกตฺตยนยํ ตํ นิพฺพานํ ปาเปนฺตํ โถมิตํ ถุติํ อกาสินฺติ อตฺโถฯ

[34] สตฺตมาปทาเน สุทสฺสโน มหาวีโรติ สุนฺทรทสฺสโน ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณสมฺปนฺนสรีรตฺตา มโนหรทสฺสโน มหาวีริโย สิทฺธตฺโถ ภควาติ สมฺพนฺโธฯ วสติฆรมุตฺตเมติ อุตฺตเม วิหาเร วสตีติ อตฺโถฯ

อฏฺฐมนวมทสมาปทานานิ อุตฺตานาเนวาติฯ

พาตฺติํสติมวคฺควณฺณนา สมตฺตาฯ

33. อุมาปุปฺผิยวคฺโค

1-10. อุมาปุปฺผิยตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา

เตตฺติํสติเม วคฺเค ปฐมทุติยตติยจตุตฺถปญฺจมฉฏฺฐาปทานานิ อุตฺตานานิเยวฯ

[55] สตฺตมาปทาเน สมยํ อคมาสหนฺติ สมูหํ สมาคมฏฺฐานํ อหํ อคมาสินฺติ อตฺโถฯ

[62] อพฺพุทนิรพฺพุทานีติ ‘‘ปโกฏิสตสหสฺสานํ สตํ อพฺพุทํ, อพฺพุทสตสหสฺสานํ สตํ นิรพฺพุท’’นฺติ วุตฺตตฺตา อายุนา อพฺพุทนิรพฺพุทานิ คตมหาอายุวนฺตา มนุชาธิปา จกฺกวตฺติโน ขตฺติยา อฏฺฐ อฏฺฐ หุตฺวา กปฺปานํ ปญฺจวีสสหสฺสมฺหิ อาสิํสุ อเหสุนฺติ อตฺโถฯ อฏฺฐมนวมทสมาปทานานิ ปากฏาเนวาติฯ

เตตฺติํสติมวคฺควณฺณนา สมตฺตาฯ

34-38. คนฺโธทกาทิวคฺโค

1-50. คนฺธธูปิยตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา

จตุติํสติมวคฺคปญฺจติํสติมวคฺคฉตฺติํสติมวคฺคสตฺตติํสติมวคฺคอฏฺฐติํสติมวคฺคา อุตฺตานตฺถาเยวฯ

เอกูนจตฺตาลีสมวคฺเคปิ ปฐมาปทานาทีนิ อฏฺฐมาปทานนฺตานิ อุตฺตานาเนวาติฯ

39. อวฏผลวคฺโค

9. โสณโกฏิวีสตฺเถรอปทานวณฺณนา

นวมาปทาเน ปน วิปสฺสิโน ปาวจเนติอาทิกํ อายสฺมโต โสณสฺส โกฏิวีสตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ เถโร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล มหาวิภเว เสฏฺฐิกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต เสฏฺฐิ หุตฺวา อุปาสเกหิ สทฺธิํ วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส ภควโต จงฺกมนฏฺฐาเน สุธาย ปริกมฺมํ กาเรตฺวา เอกญฺจ เลณํ กาเรตฺวา นานาวิราควตฺเถหิ เลณภูมิยา สนฺถริตฺวา อุปริ วิตานญฺจ กตฺวา จาตุทฺทิสสฺส สงฺฆสฺส นิยฺยาเทตฺวา สตฺตาหํ มหาทานํ ทตฺวา ปณิธานํ อกาสิฯ สตฺถา อนุโมทนํ อกาสิฯ โส เตน กุสลกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมิํ กปฺเป ปรินิพฺพุเต กสฺสปทสพเล อนุปฺปนฺเน อมฺหากํ ภควติ พาราณสิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต คงฺคาตีเร ปณฺณสาลํ กริตฺวา วสนฺตํ เอกํ ปจฺเจกพุทฺธํ เตมาสํ จตูหิ ปจฺจเยหิ สกฺกจฺจํ อุปฏฺฐหิฯ ปจฺเจกพุทฺโธ วุฏฺฐวสฺโส ปริปุณฺณปริกฺขาโร คนฺธมาทนเมว อคมาสิฯ โสปิ กุลปุตฺโต ยาวชีวํ ตตฺถ ปุญฺญานิ กตฺวา ตโต จวิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อมฺหากํ ภควโต กาเล จมฺปานคเร อคฺคเสฏฺฐิสฺส เคเห ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ ตสฺส ปฏิสนฺธิคฺคหณกาลโต ปฏฺฐาย เสฏฺฐิสฺส มหาโภคกฺขนฺโธ อภิวฑฺฒิฯ ตสฺส มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนทิวเส สกลนคเร มหาลาภสกฺการสมฺมาโน อโหสิ, ตสฺส ปุพฺเพ ปจฺเจกพุทฺธสฺส สตสหสฺสคฺฆนิกรตฺตกมฺพลปริจฺจาเคน สุวณฺณวณฺโณ สุขุมาลตโร จ อตฺตภาโว อโหสิ, เตนสฺส โสโณติ นามํ อกํสุฯ โส มหตา ปริวาเรน อภิวฑฺฒิฯ ตสฺส หตฺถปาทตลานิ พนฺธุชีวกปุปฺผวณฺณานิ อเหสุํ, เตสํ สตวารํ วิหตกปฺปาสํ วิย มุทุสมฺผสฺโส อโหสิฯ ปาทตเลสุ มณิกุณฺฑลาวฏฺฏวณฺณโลมานิ ชายิํสุฯ วยปฺปตฺตสฺส ตสฺส ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิเก ตโย ปาสาเท การาเปตฺวา นาฏกิตฺถิโย อุปฏฺฐาเปสุํฯ โส ตตฺถ มหติํ สมฺปตฺติํ อนุภวนฺโต เทวกุมาโร วิย ปฏิวสติฯ

อถ อมฺหากํ ภควติ สพฺพญฺญุตํ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก ราชคหํ อุปนิสฺสาย วิหรนฺเต พิมฺพิสารรญฺญา ปกฺโกสาปิโต เตหิ อสีติยา คามิกสหสฺเสหิ สทฺธิํ ราชคหํ อาคโต สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ มาตาปิตโร อนุชานาเปตฺวา ภควโต สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ชนสํสคฺคปริหรณตฺถํ สีตวเน วิหาสิฯ โส ตตฺถ วสนฺโต ‘‘มม สรีรํ สุขุมาลํ, น จ สกฺกา สุเขเนว สุขํ อธิคนฺตุํ, กายํ กิลเมตฺวาปิ สมณธมฺมํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา ฐานจงฺกมเมว อธิฏฺฐาย ปธานมนุยุญฺชนฺโต ปาทตเลสุ โผเฏสุ อุฏฺฐิเตสุปิ เวทนํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา ทฬฺหํ วีริยํ กโรนฺโต อจฺจารทฺธวีริยตาย วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘เอวํ อหํ วายมนฺโตปิ มคฺคผลานิ นิพฺพตฺเตตุํ น สกฺโกมิ, กิํ เม ปพฺพชฺชาย, หีนายาวตฺติตฺวา โภเค จ ภุญฺชามิ, ปุญฺญานิ จ กริสฺสามี’’ติ จินฺเตสิฯ อถ สตฺถา ตสฺส จิตฺตาจารํ ญตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา วีโณปโมวาเทน (มหาว. 243) โอวทิตฺวา วีริยสมตาโยชนวิธิํ ทสฺเสนฺโต กมฺมฏฺฐานํ โสเธตฺวา คิชฺฌกูฏํ คโตฯ โสโณปิ โข สตฺถุ สนฺติกา โอวาทํ ลภิตฺวา วีริยสมตํ โยเชตฺวา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิฯ

[49] โส อรหา หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต วิปสฺสิโน ปาวจเนติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิปสฺสีติ วิเสเสน, วิวิธํ วา ปสฺสตีติ วิปสฺสีฯ ปาวจเนติ ปกาเรน วุจฺจตีติ ปาวจนํ, ปิฏกตฺตยํฯ ตสฺส วิปสฺสิโน ตสฺมิํ ปาวจเนติ อตฺโถฯ เลณนฺติ ลินนฺเต นิลียนฺเต เอตฺถาติ เลณํ วิหารํฯ พนฺธุมาราชธานิยาติ พนฺธนฺติ กุลปรมฺปราย วเสน อญฺญมญฺญํ สมฺพชฺฌนฺตีติ พนฺธู, ญาตกาฯ

เต เอตฺถ ปฏิวสนฺตีติ พนฺธุมา, พนฺธุ อสฺส อตฺถีติ วา พนฺธุมาฯ ราชูนํ วสนฏฺฐานนฺติ ราชธานี, พนฺธุมา จ สา ราชธานี เจติ พนฺธุมาราชธานี, ตสฺสา พนฺธุมาราชธานิยา, เลณํ มยา กตนฺติ สมฺพนฺโธฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

โสณโกฏิวีสตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

10. ปุพฺพกมฺมปิโลติกพุทฺธอปทานวณฺณนา

[64] ทสมาปทาเน อโนตตฺตสราสนฺเนติ ปพฺพตกูเฏหิ ปฏิจฺฉนฺนตฺตา จนฺทิมสูริยานํ สนฺตาเปหิ โอตตฺตํ อุณฺหํ อุทกํ เอตฺถ นตฺถีติ อโนตตฺโตฯ สรนฺติ คจฺฉนฺติ ปภวนฺติ สนฺทนฺติ เอตสฺมา มหานทิโยติ สโรฯ สีหมุขาทีหิ นิกฺขนฺตา มหานทิโย ติกฺขตฺตุํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา นิกฺขนฺตนิกฺขนฺตทิสาภาเคน สรนฺติ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ อโนตตฺโต จ โส สโร จาติ อโนตตฺตสโร ฯ ตสฺส อาสนฺนํ สมีปฏฺฐานนฺติ อโนตตฺตสราสนฺนํ, ตสฺมิํ อโนตตฺตสราสนฺเน, สมีเปติ อตฺโถฯ รมณีเยติ เทวทานวคนฺธพฺพกินฺนโรรคพุทฺธปจฺเจกพุทฺธาทีหิ รมิตพฺพํ อลฺลียิตพฺพนฺติ รมณียํ, ตสฺมิํ รมณีเยฯ สิลาตเลติ เอกคฺฆนปพฺพตสิลาตเลติ อตฺโถฯ นานารตนปชฺโชเตติ ปทุมราคเวฬุริยาทินานาอเนเกหิ รตเนหิ ปชฺโชเต ปกาเรน โชตมาเนฯ นานาคนฺธวนนฺตเรติ นานปฺปกาเรหิ จนฺทนาครุกปฺปูรตมาลติลกาโสกนาคปุนฺนาคเกตกาทีหิ อเนเกหิ สุคนฺธปุปฺเผหิ คหนีภูตวนนฺตเร สิลาตเลติ สมฺพนฺโธฯ

[65] คุณมหนฺตตาย สงฺขฺยามหนฺตตาย จ มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน, ปเรโต ปริวุโต โลกนายโก โลกตฺตยสามิสมฺมาสมฺพุทฺโธ ตตฺถ สิลาสเน นิสินฺโน อตฺตโน ปุพฺพานิ กมฺมานิ พฺยากรี วิเสเสน ปากฏมกาสีติ อตฺโถฯ เสสเมตฺถ เหฏฺฐา พุทฺธาปทาเน (อป. เถร 1.1.1 อาทโย) วุตฺตตฺตา อุตฺตานตฺถตฺตา จ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ พุทฺธาปทาเน อนฺโตคธมฺปิ อิธาปทาเน กุสลากุสลํ กมฺมสํสูจกตฺตา วคฺคสงฺคหวเสน ธมฺมสงฺคาหกตฺเถรา สงฺคายิํสูติฯ

ปุพฺพกมฺมปิโลติกพุทฺธอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

เอกูนจตฺตาลีสมวคฺควณฺณนา สมตฺตาฯ

40. ปิลินฺทวจฺฉวคฺโค

1. ปิลินฺทวจฺฉตฺเถรอปทานวณฺณนา

จตฺตาลีสมวคฺเค อปทาเน นคเร หํสวติยาติอาทิกํ อายสฺมโต ปิลินฺทวจฺฉตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร โทวาริกกุเล นิพฺพตฺโต มหทฺธโน มหาโภโค อโหสิฯ โส โกฏิสนฺนิจิตธนราสิํ โอโลเกตฺวา รโห นิสินฺโน ‘‘อิมํ สพฺพธนํ มยา สมฺมา คเหตฺวา คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส สพฺพปริกฺขารทานํ ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวา ฉตฺตสตสหสฺสํ อาทิํ กตฺวา สพฺพปริโภคปริกฺขารานิปิ สตสหสฺสวเสน กาเรตฺวา ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตํ นิมนฺเตตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ อทาสิฯ เอวํ สตฺตาหํ ทานํ ทตฺวา ปริโยสานทิวเส นิพฺพานาธิคมํ ปตฺเถตฺวา ยาวชีวํ ปุญฺญานิ กตฺวา ชีวิตปริโยสาเน เทวโลเก นิพฺพตฺโต ฉ กามาวจเร ทิพฺพสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จ จกฺกวตฺติอาทิสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ ปตฺโต โคตฺตวเสน ปิลินฺทวจฺโฉติ ปากโฏ อโหสิฯ

[1] โส เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต อุทานวเสน ตํ ปกาเสนฺโต นคเร หํสวติยาติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตวฯ อาสิํ โทวาริโก อหนฺติ อหํ หํสวตีนคเร รญฺโญ เคหทฺวาเร ทฺวารปาลโก อาสิํ อโหสินฺติ อตฺโถฯ อกฺโขภํ อมิตํ โภคนฺติ รญฺโญ วลฺลภตฺตา อญฺเญหิ โขเภตุํ จาเลตุํ อสกฺกุเณยฺยํ อมิตํ อปริมาณโภคํ ธนํ มม ฆเร สนฺนิจิตํ ราสีกตํ อโหสีติ อตฺโถฯ

[3] พหู เมธิคตา โภคาติ อเนกา โภคา เม มยา อธิคตา ปตฺตา ปฏิลทฺธาติ อตฺโถ ฯ สตฺถวาสิอาทีนํ ปริกฺขารานํ นามานิ นยานุโยเคน สุวิญฺเญยฺยานิฯ ปริกฺขารทานานิสํสานิ จ สุวิญฺเญยฺยาเนวาติฯ

ปิลินฺทวจฺฉตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

ทุติยตติยจตุตฺถปญฺจมาปทานานิ อุตฺตานาเนวาติฯ

6. พากุลตฺเถรอปทานวณฺณนา

ฉฏฺฐาปทาเน หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิกํ พากุลตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยํ กิร เถโร อตีเต อิโต กปฺปสตสหสฺสาธิกสฺส อสงฺเขฺยยฺยสฺส มตฺถเก อโนมทสฺสิสฺส ภควโต อุปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตโย เวเท อุคฺคณฺหิตฺวา ตตฺถ สารํ อปสฺสนฺโต ‘‘สมฺปรายิกตฺถํ คเวสิสฺสามี’’ติ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ปพฺพตปาเท วิหรนฺโต ปญฺจาภิญฺญาอฏฺฐสมาปตฺตีนํ ลาภี หุตฺวา วิหรนฺโต พุทฺธุปฺปาทํ สุตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา สรเณสุ ปติฏฺฐิโต สตฺถุ วาตาพาเธ อุปฺปนฺเน อรญฺญโต เภสชฺชานิ อาเนตฺวา ตํ วูปสเมตฺวา ตํ ปุญฺญํ อาโรคฺยตฺถาย ปริณาเมตฺวา ตโต จุโต พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺโต เอกํ อสงฺเขฺยยฺยํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวตีนคเร เอกสฺมิํ กุเล นิพฺพตฺโต วิญฺญุตํ ปตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ อปฺปาพาธานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา สยํ ตํ ฐานนฺตรํ อากงฺขนฺโต ปณิธานํ กตฺวา ยาวชีวํ กุสลกมฺมํ อุปจินิตฺวา สุคตีสุเยว สํสรนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต อุปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว พนฺธุมตีนคเร พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ ปตฺโต ตตฺถ สารํ อปสฺสนฺโต อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิญฺญาลาภี หุตฺวา ปพฺพตปาเท วสนฺโต พุทฺธุปฺปาทํ สุตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา สรเณสุ ปติฏฺฐาย ภิกฺขูนํ ติณปุปฺผกโรเค อุปฺปนฺเน ตํ วูปสเมตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา ตโต จุโต พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ตโต เอกนวุติกปฺเป เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปสฺส ภควโต กาเล พาราณสิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา ฆราวาสํ วสนฺโต เอกํ ชิณฺณํ วินสฺสมานํ มหาวิหารํ ทิสฺวา ตตฺถ อุโปสถาคาราทิกํ สพฺพํ อาวสถํ การาเปตฺวา ตตฺถ ภิกฺขุสงฺฆสฺส สพฺพํ เภสชฺชํ ปฏิยาเทตฺวา ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อมฺหากํ ภควโต อุปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว โกสมฺพิยํ เสฏฺฐิกุเล นิพฺพตฺติฯ

โส มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิตฺวา ธาตีหิ อโรคภาวาย ยมุนายํ นฺหาปิยมาโน ตาสํ หตฺถโต มุจฺจิตฺวา มจฺเฉน คิลิโต อโหสิฯ เกวฏฺฏา ตํ มจฺฉํ ชาลาย คเหตฺวา พาราณสิยํ เสฏฺฐิภริยาย วิกฺกิณิํสุฯ

สา ตํ คเหตฺวา ผาลยมานา ปุพฺเพ กตปุญฺญผเลน อโรคํ ทารกํ ทิสฺวา ‘‘ปุตฺโต เม ลทฺโธ’’ติ คเหตฺวา โปเสสิฯ โส ชนเกหิ มาตาปิตูหิ ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา อาคนฺตฺวา ‘‘อยํ อมฺหากํ ปุตฺโต, เทถ โน ปุตฺต’’นฺติ อนุโยเค กเต รญฺญา ‘‘อุภเยสมฺปิ สาธารโณ โหตู’’ติ ทฺวินฺนํ กุลานํ ทายาทภาเวน วินิจฺฉยํ กตฺวา ฐปิตตฺตา พากุโลติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต มหาสมฺปตฺติํ อนุภวนฺโต ทฺวีสุ เสฏฺฐิกุเลสุ เอเกกสฺมิํ ฉมาสํ ฉมาสํ วสติฯ เต อตฺตโน วาเร สมฺปตฺเต นาวาสงฺฆาฏํ พนฺธิตฺวา ตตฺรูปริ รตนมณฺฑปํ กาเรตฺวา ปญฺจงฺคิกตูริเย นิปฺผาเทตฺวา กุมารํ ตตฺถ นิสีทาเปตฺวา อุภยนครมชฺฌฏฺฐานํ คงฺคาย อาคจฺฉนฺติ, อปรเสฏฺฐิมนุสฺสาปิ เอวเมว สชฺเชตฺวา ตํ ฐานํ คนฺตฺวา กุมารํ ตตฺถ อาโรเปตฺวา คจฺฉนฺติฯ โส เอวํ วฑฺฒมาโน อาสีติโก หุตฺวา อุภยเสฏฺฐิปุตฺโตติ ปากโฏฯ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา สตฺตาหํ วายมนฺโต อฏฺฐเม ทิวเส สห ปฏิสมฺภิทาย อรหตฺตํ ปาปุณิฯ

[386] โส อรหา หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตวฯ อปทานปาฬิอตฺโถปิ สุวิญฺเญยฺโยวฯ โส อรหตฺตํ ปตฺวา วิมุตฺติสุเขน วิหรนฺโต สฏฺฐิวสฺสสตายุโก หุตฺวา ปรินิพฺพายีติฯ

พากุลตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

7. คิริมานนฺทตฺเถรอปทานวณฺณนา

สตฺตมาปทาเน ภริยา เม กาลงฺกตาติอาทิกํ อายสฺมโต คิริมานนฺทตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต สุเมธสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วยปฺปตฺโต ฆราวาสํ สณฺฐเปตฺวา วสนฺโต อตฺตโน ภริยาย จ ปุตฺเต จ กาลงฺกเต โสกสลฺลสมปฺปิโต อรญฺญํ ปวิสิตฺวา ปวตฺตผลโภชโน รุกฺขมูเล วิหาสิฯ ตทา สุเมโธ ภควา ตสฺสานุกมฺปาย ตตฺถ คนฺตฺวา ธมฺมํ เทเสตฺวา โสกสลฺลํ อพฺพูฬฺเหสิ ฯ โส ธมฺมํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส สุคนฺธปุปฺเผหิ ภควนฺตํ ปูเชตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา สิรสิ อญฺชลิํ กตฺวา อภิตฺถวิฯ

โส เตน ปุญฺเญน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยตฺถ สุขํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห พิมฺพิสารรญฺโญ ปุโรหิตสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, คิริมานนฺโทติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วิญฺญุตํ ปตฺวา สตฺถุ ราชคหาคมเน พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโต กติปยํ ทิวสํ คามกาวาเส วสิตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตุํ ราชคหํ อคมาสิฯ พิมฺพิสารมหาราชา ตสฺส อาคมนํ สุตฺวา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อิเธว, ภนฺเต, วสถ, อหํ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺฐหามี’’ติ สมฺปวาเรตฺวา คโตปิ พหุกิจฺจตฺตา ตํ น สริฯ ‘‘เถโร อพฺโภกาเสเยว วสตี’’ติฯ เทวตา เถรสฺส เตมนภเยน วสฺสธารํ วาเรสุํฯ ราชา อวสฺสนการณํ อุปธาเรตฺวา ญตฺวา เถรสฺส กุฏิกํ การาเปสิฯ เถโร กุฏิกายํ วสนฺโต เสนาสนสปฺปายลาเภน จิตฺตสมาธานํ ลภิตฺวา วีริยสมตํ โยเชตฺวา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ

[419] โส อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา สญฺชาตโสมนสฺโส ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ภริยา เม กาลงฺกตาติอาทิมาหฯ ตํ ภควโต นิเวทนญฺจ ภควตา กตานุสาสนญฺจ มคฺคํ ผลาธิคมาปทานญฺจ ปาฐานุสาเรน สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ

คิริมานนฺทตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

อฏฺฐมนวมทสมาปทานานิ อุตฺตานตฺถาเนวาติฯ

จตฺตาลีสมวคฺควณฺณนา สมตฺตาฯ

41. เมตฺเตยฺยวคฺโค

1. ติสฺสเมตฺเตยฺยตฺเถรอปทานวณฺณนา

[1] เอกจตฺตาลีสเม วคฺเค ปฐมาปทาเน ปพฺภารกูฏํ นิสฺสายาติอาทิกํ ติสฺสเมตฺเตยฺยตฺเถรสฺส อปทานํฯ ตตฺถ ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต อชินจมฺมํ นิสีทนตฺถาย ทินฺนเมว นานํฯ เสสํ อปทานปาฬิยา สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ

2. ปุณฺณกตฺเถรอปทานวณฺณนา

[29] ทุติยาปทาเน ปพฺภารกูฏํ นิสฺสายาติอาทิกํ อายสฺมโต ปุณฺณกตฺเถรสฺส อปทานํฯ ตตฺถ หิมวนฺเต ยกฺขเสนาปติ หุตฺวา ปรินิพฺพุตสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส อาฬหนกรณเมว นานตฺตํฯ เสสํ ปาฐานุสาเรน สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

[45] ตติยาปทาเน หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิกํ อายสฺมโต เมตฺตคุตฺเถรสฺส อปทานํฯ ตตฺถ หิมวนฺตสมีเป อโสกปพฺพเต โส ตาปโส หุตฺวา ปณฺณสาลายํ วสนฺโต สุเมธสมฺพุทฺธํ ทิสฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา สปฺปิปูรณํ วิเสโสฯ เสสํ ปุญฺญผลานิ จ สุวิญฺเญยฺยาเนวฯ อปทานคาถานํ อตฺโถ จ ปากโฏเยวฯ

[72] จตุตฺถาปทาเน คงฺคา ภาคีรถี นามาติอาทิกํ อายสฺมโต โธตกตฺเถรสฺส อปทานํฯ ตตฺราปิ พฺราหฺมโณ หุตฺวา ภาคีรถีคงฺคาย ตรมาเน ภิกฺขู ทิสฺวา ปสนฺนมานโส เสตุํ การาเปตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส นิยฺยาทิตภาโวเยว วิเสโสฯ ปุญฺญผลปริทีปนคาถานํ อตฺโถ นยานุสาเรน สุวิญฺเญยฺโยวฯ

[100] ปญฺจมาปทาเน หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิกํ อายสฺมโต อุปสิวตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิญฺญุตํ ปตฺโต ฆราวาสํ ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺเต ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา ตตฺถ นิสินฺนสฺส ภควโต สาลปุปฺผปูชํ อกาสีติ อยํ วิเสโส, เสสมุตฺตานเมวฯ

[161] ฉฏฺฐาปทาเน มิคลุทฺโท ปุเร อาสินฺติอาทิกํ อายสฺมโต นนฺทกตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กรวิกสกุโณ หุตฺวา มธุรกูชิตํ กโรนฺโต สตฺถารํ ปทกฺขิณํ อกาสิฯ อปรภาเค มยูโร หุตฺวา อญฺญตรสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส วสนคุหาทฺวาเร ปสนฺนมานโส ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ มธุเรน วสฺสิตํ วสฺสิฯ

เอวํ ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ กตฺวา อมฺหากํ ภควโต กาเล สาวตฺถิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต นนฺทโกติ ลทฺธนาโม สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต มิคลุทฺโท ปุเร อาสินฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปจฺเจกพุทฺธสฺส มณฺฑปํ กตฺวา ปทุมปุปฺเผหิ ฉทนเมว วิเสโสฯ

[183] สตฺตมาปทาเน ปพฺภารกูฏํ นิสฺสายาติอาทิกํ อายสฺมโต เหมกตฺเถรสฺส อปทานํฯ ตตฺถาปิ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺเต วสนฺโต ปิยทสฺสิํ ภควนฺตํ อุปคตํ ทิสฺวา รตนมยํ ปีฐํ อตฺถริตฺวา อฏฺฐาสิฯ ตตฺถ นิสินฺนสฺส กุมฺภมตฺตํ ชมฺพุผลํ อาหริตฺวา อทาสิฯ ภควา ตสฺส จิตฺตปฺปสาทตฺถาย ตํ ผลํ ปริภุญฺชิฯ เอตฺตกเมว วิเสโสฯ

[224] อฏฺฐมาปทาเน ราชาสิ วิชโย นามาติอาทิกํ อายสฺมโต โตเทยฺยตฺเถรสฺส อปทานํฯ ตตฺถ ราชาสิ วิชโย นามาติ ทหรกาลโต ปฏฺฐาย สพฺพสงฺคาเมสุ ชินโต, จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ ชนํ รญฺชนโต อลฺลียนโต วิชโย นาม ราชา อโหสีติ อตฺโถฯ เกตุมตีปุรุตฺตเมติ เกตุ วุจฺจนฺติ ธชปฏากาฯ อถ วา นครโสภนตฺถาย นครมชฺเฌ อุสฺสาปิตรตนโตรณานิ, เต เกตู นิจฺจํ อุสฺสาปิตา โสภยมานา อสฺสา อตฺถีติ เกตุมตีฯ ปูเรติ ธนธญฺเญหิ สพฺพชนานํ มนนฺติ ปุรํฯ เกตุมตี จ สา ปุรญฺจ เสฏฺฐฏฺเฐน อุตฺตมญฺเจติ เกตุมตีปุรุตฺตมํ, ตสฺมิํ เกตุมตีปุรุตฺตเมฯ สูโร วิกฺกมสมฺปนฺโนติ อภีโต วีริยสมฺปนฺโน วิชโย นาม ราชา อชฺฌาวสีติ สมฺพนฺโธฯ อิตฺถํ ภูตํ ปุรญฺจ สพฺพวตฺถุวาหนญฺจ ฉฑฺเฑตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา วสนฺโต สุเมธภควนฺตํ ทิสฺวา โสมนสฺสํ อุปฺปาเทตฺวา จนฺทเนน ปูชากรณเมว วิเสโสฯ

[276] นวมาปทาเน นคเร หํสวติยาติอาทิกํ อายสฺมโต ชตุกณฺณิตฺเถรสฺส อปทานํ ฯ ตตฺถ เสฏฺฐิปุตฺโต หุตฺวา สุวณฺณปาสาเท วสนภาโว จ ปญฺจหิ กามคุเณหิ สมงฺคี หุตฺวา วสนภาโว จ สพฺพเทสวาสีนํ สพฺพสิปฺปวิญฺญูนญฺจ อาคนฺตฺวา เสวนภาโว จ วิเสโสฯ

[330] ทสมาปทาเน หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิกํ อายสฺมโต อุเทนตฺเถรสฺส อปทานํฯ

ตตฺถ หิมวนฺตสมีเป ปทุมปพฺพตํ นิสฺสาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา วสนฺเตน ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต ปทุมปุปฺผํ คเหตฺวา ปูชิตภาโวว วิเสโสฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

เอกจตฺตาลีสมวคฺควณฺณนา สมตฺตาฯ

42. ภทฺทาลิวคฺโค

1-10. ภทฺทาลิตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา

พาจตฺตาลีสมวคฺเค ปฐมาปทานญฺจ ทุติยาปทานญฺจ ตติยาปทานญฺจ นยานุสาเรน สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

[106] จตุตฺถาปทาเน นคเร พนฺธุมติยาติอาทิกํ อายสฺมโต มธุมํสทายกตฺเถรสฺส อปทานํฯ ตตฺถ สูกริโกติ สูกรมํสํ วิกฺกิณิตฺวา ชีวิกํ กปฺเปนฺโตฯ อุกฺโกฏกํ รนฺธยิตฺวาติ ปิหกปปฺผาสมํสํ ปจิตฺวา มธุมํสมฺหิ โอกิริํ ปกฺขิปิํฯ เตน มํเสน ปตฺตํ ปูเรตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทตฺวา เตน ปุญฺญกมฺเมน อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท อรหตฺตํ ปาปุณินฺติ อตฺโถฯ

นาคปลฺลวตฺเถรสฺส ปญฺจมาปทานมฺปิ เอกทีปิยตฺเถรสฺส ฉฏฺฐาปทานมฺปิ อุจฺฉงฺคปุปฺผิยตฺเถรสฺส สตฺตมาปทานมฺปิ ยาคุทายกตฺเถรสฺส อฏฺฐมาปทานมฺปิ ปตฺโถทนทายกตฺเถรสฺส นวมาปทานมฺปิ มญฺจทายกตฺเถรสฺส ทสมาปทานมฺปิ สพฺพํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ

พาจตฺตาลีสมวคฺควณฺณนา สมตฺตาฯ

43-48. สกิํสมฺมชฺชกาทิวคฺโค

1-60. สกิํสมฺมชฺชกตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา

เตจตฺตาลีสมวคฺเค สพฺพเถราปทานานิ อุตฺตานาเนวฯ เกวลํ เถรานํ นามนานตฺตํ ปุญฺญนานตฺตญฺจ วิเสโสฯ

จตุจตฺตาลีสเม วคฺเคปิ สพฺพานิ อปทานานิ ปากฏาเนวฯ เกวลํ ปุญฺญนานตฺตํ ผลนานตฺตญฺจ วิเสโสฯ

[1] ปญฺจจตฺตาลีสมวคฺเค ปฐมาปทาเน กกุสนฺโธ มหาวีโรติอาทิกํ อายสฺมโต วิภีฏกมิญฺชิยตฺเถรสฺส อปทานํฯ